Ayurvedik beslenme, beden, zihin ve ruh dengesini hedefleyen, bireye özgü dozha (kişinin beden yapısı) yapısına göre kurgulanmış antik bir Hindistan beslenme ve yaşam tarzı sistemidir.

Dünya Sağlık Örgütü tarafından bilinen en köklü tıbbi sistemlerden biri olarak kabul edilen ayurveda, kişileri özellikleri doğrultusunda kategorize ederek, bu bağlamda beslenmenin ve yaşam tarzının, fiziksel ve zihinsel açıdan dengeli ve mutlu insanlar yetiştireceğini ön plana çıkarmaktadır.

Ayurveda ve ayurveda tıp sisteminin tarihi MÖ 5000’lerer kadar uzanmaktadır. Hint kültüründen köklerini alan ayurveda, yalnızca bir sağlık sistemi olmanın ötesinde, bir yaşam tarzı, felsefi bir yaklaşım ve düşünce yapısı olarak kabul edilmektedir. Bir düşünce yapısı olarak ayurvedik şifa yöntemi, bireyi hastalığın nedenleri üzerinde daha hassas hale getirmek ve bu nedenlerin anlaşılması için iki ana unsur içerir. Aynı zamanda ayurvedanın temeli, mutlu ve mutsuz yaşam ile ilgilenmektir. Ayurvedada tedavi, genellikle bitkisel uygulamalara dayanmaktadır. 

Kavramın bireysel bir kurucusu bilinmemekle birlikte, Charaka Samhita metninin günümüzdeki haline ulaşmasında Charaka adlı geleneksel figürün, Sushruta Samhita'nın temelini oluşturmada ise Sushruta’nın rol oynadığı kabul edilir. Ancak bu eserlerin sözlü aktarım yoluyla nesilden nesile geliştirildiği ve birden fazla katkı ile oluştuğu vurgulanmaktadır

Ayurveda’ya göre beslenme, yaşamın temel yapı taşlarından biridir. İnsanların günde en az üç öğün yemek tüketmesi, gıdaların sağlık üzerindeki etkisini doğrudan belirleyici kılar. Bu anlayışta gıdalar, yalnızca sağlık ve şifa kaynağı değil; aynı zamanda dengesizlik ve hastalıkların da nedeni olabilir. Ayurvedik beslenme sistemi, gıdaların nasıl pişirileceğinden nasıl sunulacağına ve nasıl tüketileceğine kadar tüm süreçleri ayrıntılı biçimde ele alır. Bütünsellik ilkesine dayanan ayurveda’da, evrenin temeli beş elementin (toprak, su, ateş, hava ve eter) varlığına ve bunların dengesine bağlanır. Çevredeki her şey, bu beş elementin farklı oranlarda birleşiminin bir sonucu olarak kabul edilir.

Ayurveda sisteminde beş farklı elementin eşdeğerleri bulunmaktadır. Boşluk elementi evrende uzay ile ilişkilidir. Uzay elementi açısından bakıldığında, baklagiller ve taze meyve suları bu elemente bol miktarda sahiptir. Hava elementi ise evrende rüzgâr ile bağlantılıdır. 

Kuru meyveler, henüz tam olarak olgunlaşmamış sebzeler, brokoli, lahana çeşitleri, patlıcan, domates gibi sebzeler ve kuru fasülye, nohut gibi pek çok baklagil, hava unsuru bakımından oldukça zengindir.

Ateş unsuru evrende güneşin temsilcisidir. Baharatlar (karanfil, tarçın, karabiber, acı biber, zencefil), soğan, sarımsak ve ekşi meyveler (limon, ananas, ahududu, greyfurt, böğürtlen) ateş unsuru bakımından oldukça zengindir. Su unsurunun kozmik anlamı yağmur ile bağlantılıdır. Sulu meyveler (üzüm, karpuz, portakal), su içeriği yüksek sebzeler (salatalık, kabak, domates), tuz ve süt ürünleri su elementine dair zenginlik taşımaktadır. Toprak elementi, evrende dünyayı temsil eder. Mineraller, ceviz, fıstık, et, mantar, patates, havuç gibi kök kısmı tüketilen sebzeler, baklagiller, kurutulmuş meyveler, buğday, pirinç ve benzeri tahıllar yer altı elementleri açısından oldukça zengindir. Mineraller, ceviz, fıstık, et, mantar, patates, havuç gibi kök kısmı tüketilen sebzeler, baklagiller, kurutulmuş meyveler, buğday, pirinç ve benzeri tahıllar yer altı elementleri açısından oldukça zengindir.

Bununla birlikte ayurvedik beslenme, bilimsel temelleri açısından tartışmalıdır. Taraftarları, bedensel ve ruhsal dengeyi desteklediğini ve kronik hastalıkların önlenmesinde yararlı olduğunu savunurken; eleştirmenler, modern tıbbın kanıta dayalı yöntemleriyle kıyaslandığında sınırlı bilimsel doğrulamaya sahip olduğunu belirtmektedir. Yine de ayurvedik beslenme, turizm açısından kültürel mirasın korunması, sağlıklı yaşam deneyimleri sunulması ve gastronomik çeşitliliğin artırılması bakımından önemli bir değer taşımaktadır.

Yazılı kayıtlar Ayurveda öğretisinin 5000 yıl öncesine dayandığını gösterse de öğretiye ilişkin sözlü gelenekler çok daha eskiye dayanmaktadır. Ayur “yaşam” ve veda “bilgi, bilim” kelimelerinden oluşan Ayurveda yaşam bilimi ya da yaşamın hissedilebilir hali anlamlarına gelmektedir. Bu kadim beslenmenin dünyanın en eski sağlık sistemi olduğu düşünülmektedir.

Sanskritçe’de beş büyük element anlamına gelen Mahabbuta’ların insan bedeni de dahil olmak üzere evrendeki her şeyde bulunduğu söylenmektedir. Akasha (boşluk, uzay), Vayu (hava), Tejas (ateş), Apas, (su) ve Prithivi (toprak) olarak tanımlanan bu beş mahabbutta farklı kombinasyonlar ile birleşerek insan bünyesinde doğuştan meydana gelen doshaları (enerji yapısı) oluşturur. Bu doshalar: Vata (akasha ve vayu), Pitta (tejas ve apas) ve Kapha (apas ve prithivi) olarak tanımlanmaktadır. Her bireyde bu doshaların biri ya da birkaçı birden baskın özellik gösterebilir. “İyi olma hali için beslenme” vizyonuna sahip Ayurveda öğretisi bu enerji türlerini dengelemeye yönelik gıda seçimleri ve yaşam tarzı önerileri sunar. Çünkü sağlıklılık halinin ruhsal ve fiziksel bir kazanım olduğuna inanılmakta ve sağlıklı bir yaşamın ancak mutluluk, huzur ve kaliteli bir sindirim içerisinde gerçekleştiğine inanılmaktadır.

Ayurvedik beslenme, sadece fiziksel sağlığı değil, aynı zamanda zihinsel ve duygusal iyiliği de kapsar. Yemeklerin hazırlanışı, tüketim ortamı ve niyet gibi faktörler de bu dengeyi etkiler. Bu doğrultuda ayurvedik beslenmenin dört temel unsurdan oluştuğu söylenebilir. Bu unsurlar: 

• Gıdalar hastalıkların önlenmesinde önemli bir rol oynar,
• Tüketilen gıdaların tüketen kişiye göre besinsel bir manası vardır,
• Bireyler aynı gıdalara farklı tepkiler verir,
• Bireyin neyi tükettiği kadar tükettiği ürünü nasıl sindirdiği de önemlidir

Ayurveda öğretisi içerisinde yer alan her bir dosha (enerji yapısı) ve bunlara ilişkin kombinasyonların beslenme stilleri bireylerin cinsiyetine, yaşına, içerisinde bulunulan mevsime ve çevrede yetişen ve erişilebilen ürünlere göre farklılık göstermektedir.

Hindistan’ın geleneksel tıp sistemi olarak görülen Ayurvedik beslenme kişiselleştirilmiş gıdalar, şifalı bitkiler, masaj teknikleri ile fiziksel ve nefes egzersizlerinin bir kombinasyonunu kullanarak bedeni, zihni ve ruhu tedavi etmeyi niyetler. Hastalıkların görülmesinin ardından değil, yaşam boyu uygulanarak hastalıkların oluşmasını önlemeyi ve sağlıklı olma halini desteklemeyi amaçlar. Ayurvedik beslenme, her bireyi özel ve biricik ele alması ile batı tarzı diyetlerden ayrılmaktadır. Bireylerin demografik nitelikleri, sahip oldukları genler, metabolizmaları ve diğer kişisel nitelikleri ile her bireye özgü, kişisel bir beslenme ve tedavi yaklaşımını benimsemesi ile yüzyıllardır kabul görmekte ve uygulanmaktadır.