Ayurveda, Sanskritçede “Ayur” (yaşam) ve “Veda” (bilgi, bilim) kelimelerinden türemiştir. Kelime anlamı “uzun yaşam bilgisi”, “yaşam bilgisi” ya da “yaşam bilimi” demektir. Kökeni kadim Vedik edebiyata dayanır ve tüm yaşamı, bedeni, zihni ve ruhu kapsar.

Hindistan, Sri Lanka ve diğer bazı ülkelerde hâlen yaygın olarak uygulanan en eski ve aynı zamanda canlı geleneklerden biri olmayı sürdürmekte olup felsefi ve deneyimsel temele sahiptir. Ayurvada’nın dayanağı olduğu düşünülen ve MÖ yaklaşık 1200 yılına tarihlenen Atharvaveda ile MÖ 1000–500 yılları arasında yazıldığı kabul edilen Charaka Samhita ve Sushruta Samhita, 700’ün üzerinde bitkiyi ayrıntılı biçimde tanımlayan temel klasik eserler arasında yer almaktadır.

Ayurveda, dünya çapında bir tıp sistemi olarak kabul edilmekte ve mevcut en bütüncül ve kapsamlı tıp sistemi olarak görülmektedir. Yazının ortaya çıkmasından önce, şifa, korunma ve uzun ömürle ilgili kadim bilgelik, evrensel bir dinin ruhani geleneğinin bir parçasıydı. Dünyanın dört bir yanından gelen şifacılar, tıbbi bilgilerini Hindistan’a taşımışlardır. Ünlü bilge Veda Vyasa, Ayurveda’nın tam bilgisini etik, erdem ve benlik gerçekleşmesi gibi daha ruhani kavrayışlarla birlikte yazılı olarak korumuştur. Bazıları ise Ayurveda’nın Tanrı’dan meleklerine, oradan da insanlara aktarıldığını ifade etmektedir. Başlangıçta Vedik maneviyatın dört ana kitabı vardı. Bu kitaplarda sağlık, astroloji, ruhani işler, yönetim, askerlik, şiir ve etik yaşam gibi konular ele alınmıştır. Bunlar Veda’lar olarak bilinir: Ṛg, Sama, Yajur ve Atharva. Áyurveda, Veda astrolojisi (Jyotiṣh, yani kişinin “iç ışığı”) ile birlikte kullanılmıştır. Zamanla Áyurveda, kendi içinde derli toplu bir sağlık sistemi haline getirilmiş ve Atharva Veda’nın bir kolu olarak kabul edilmiştir.

Bitkiler, hayvanlar ve mineraller dâhil olmak üzere doğal ürünler, insan hastalıklarının tedavisinde temel kaynaklar olmuştur. Tıbbın tarihi, neredeyse insan uygarlığının varoluşuna kadar uzanmaktadır. Günümüzde kabul gören modern tıp ya da allopatik tıp, bilim insanlarının bilimsel ve gözlemsel çabaları sonucunda yıllar içinde kademeli olarak gelişmiştir. Botanik kaynaklar, geçmişte ilaçların elde edilmesinde önemli rol oynamıştır. Tıbbi amaçla incelenen botaniklerin çoğu, potansiyel olarak zehirli olan bitkilerden oluşmaktadır. Günümüzde dahi etnofarmakoloji, yeni farmasötik ürünlerin geliştirilmesinde değerli bir kaynak sunmaktadır. Ancak, “Küçük Gelenekler” (Little Traditions) ve “Büyük Gelenekler” (Great Traditions) kavramlarının güçlü ve zayıf yönlerinin anlaşılması, zehirli bitkiler yerine tıbbi özellik taşıyan materyallerin seçilmesini kolaylaştırmaktadır. Ayurveda ve Çin tıbbı gibi kadim tıp sistemleri bu potansiyele sahiptir. “Yaşam Bilimi” olarak tanımlanan Ayurveda, güçlü bir mantıksal ve felsefi temele dayanır. Ayurveda, bedensel ya da fiziksel semptomlarla sınırlı kalmaz, diğer taraftan ruhsal, zihinsel ve sosyal sağlık hakkında kapsamlı bilgi sunar. Ayurvedik uygulamalar, Tri Dosha (üç biyolojik enerji) dengesi kuramına dayanır: Kapha, Pitta ve Vata. Hastaya, hastalığa, tanıya, farmakolojiye ve tedaviye ilişkin Ayurvedik bilgi birikiminin, hem bütüncül ve kapsamlı bir tedavi için hem de “kişiselleştirilmiş ilaçların” (Designer Medicines) geliştirilmesinde de son derece faydalı olacağı öngörülmektedir. Bu görüşe göre kadim bilgilerin modern bilimin süzgecinden geçirilerek değerlendirilmesi, geleceğin modern tıbbının doğuşuna zemin hazırlayacaktır.

İnsanlık tarihi boyunca bireyler, gençliğin enerjisini muhafaza etme, yaşlanma sürecini yavaşlatma ve yaşam süresini uzatma arzusu doğrultusunda çeşitli yöntemler ve çözümler arayışında olmuşlardır. Günümüzde ise bu eğilim, küresel ölçekteki demografik dönüşümler nedeniyle daha da belirgin ve acil bir boyut kazanmıştır. Nitekim, 2030 yılı itibarıyla dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 20’sinin 65 yaş ve üzeri bireylerden oluşacağı öngörülmektedir. Artan yaşam süresi, yaşa bağlı sağlık sorunlarının da paralel biçimde artmasına neden olmakta, epidemiyolojik çalışmalar, yaşlı bireylerin sağlık hizmetlerinden gençlere kıyasla üç ila beş kat daha fazla yararlandığını göstermektedir. Modern tıp, yaşlanma sürecinin biyolojik temellerini anlama ve buna bağlı olarak gelişen kalp krizi, inme, diyabet, kanser, demans ve artrit gibi kronik hastalıkların önlenmesi ve yönetilmesi alanında önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Bu gelişmeler doğrultusunda, bireylerin 100 yılı aşan sağlıklı, aktif ve üretken bir yaşam beklentisi giderek daha yaygın bir kabul görmektedir. Gerontoloji disiplininde yürütülen güncel bilimsel çalışmalar ise yaşlanma sürecine doğrudan müdahale edebilme potansiyeli taşıyan çeşitli stratejiler geliştirmeye odaklanmakta, yaşlanmanın yalnızca ertelenmesi değil, sağlıklı ve kaliteli bir şekilde yönetilmesi hedeflenmektedir. Yaşlanma sürecini geciktirmeye yönelik müdahaleler arasında anti-aging ilaçların kullanımı, kalorik kısıtlama yöntemleri ve biyolojik yaşlanmayı yavaşlatmak amacıyla doku klonlama gibi ileri biyoteknolojik stratejiler bulunmaktadır. Bu bağlamda, bütüncül sağlık anlayışıyla öne çıkan ve kökeni binlerce yıl öncesine dayanan Ayurveda, yaşlanma olgusuna dair kendine özgü kapsamlı yaklaşımlar sunmaktadır. Ayurveda, insanın doğayla uyum içinde yaşamasını esas alarak sağlıklı bir yaşam süresinin uzatılmasını ve genel sağlık durumunun korunmasını hedeflemektedir. Bu amaçla, sağlıklı yaşlanmayı destekleyen çeşitli terapötik uygulamalar geliştirmiştir. Ayurvedik yaklaşım, yaşlanmayı bedensel bir değişim olarak görmez, zihinsel, ruhsal ve çevresel faktörlerin etkileşimiyle oluşan çok boyutlu bir süreç olarak değerlendirir. Bu çok katmanlı bakış açısı, çağdaş gerontoloji ve modern yaşlanma teorilerine önemli katkılar sağlamakta, yaşlanma ile ilgili bilimsel ve klinik yaklaşımlara alternatif bir perspektif sunarak bireyin tüm yönleriyle sağlıklı yaş almasına olanak tanımaktadır.

Ayurveda, evrende yaşamın temel yapı taşlarının her yerde mevcut olduğunu ileri sürerek sentezin başlangıcının optimum koşulların mevcudiyetine bağlı olduğunu iddia eder. Literatürde sıklıkla “Ayurvedik Tıp” olarak da anılan bu kadim bilgi sistemi, Vedik geleneğe dayanan özgün yapısıyla, insan sağlığını bütüncül bir yaklaşımla ele alan ilk şifa disiplinlerinden biri olarak değerlendirilir. Kökeni binlerce yıl öncesine, Antik Hindistan’a uzanan Ayurveda, tarihsel süreçte “Tüm Şifaların Annesi” (Mother of All Healing) unvanıyla anılmıştır. Bu anlayış, gerek fiziksel bedeni gerekse zihinsel ve ruhsal boyutları da içeren bütünsel bir sağlık ve denge idealini temel alır. Ayurveda, yaşamın tüm yönlerinde uyum ve dengeyi sağlamayı amaçlayan kapsamlı bir sağlık sistemi olarak günümüze kadar varlığını sürdürmüştür.

Hindistan’da, Ayurveda Tıp Okulu muhtemelen yaşam bilimini tanımlayan ilk sistemlerden biridir. Merkezinde ise yaşamı hastalıklardan ve yaşlanmadan koruma çabaları yer almaktadır. Bu doğrultuda, Ayurveda Gerontoloji bilimine — özellikle de Rasayana terapisine — önemli ölçüde yer vermektedir.

Bu tıp sistemi, ishal gibi yaygın rahatsızlıklardan doğum kontrolü gibi daha spesifik sağlık sorunlarına kadar geniş bir yelpazede tedavi yaklaşımları sunmaktadır. Ayurveda’nın kuramsal ve pratik temelleri, başta Atharvaveda, Charaka Samhita ve Sushruta Samhita olmak üzere klasik Sanskrit metinlerde ayrıntılı biçimde ortaya konmuştur. Söz konusu kaynaklar, 700’ün üzerinde şifalı bitkiyi kapsamlı şekilde tanımlamakta, bu bitkilerin tat profilleri, fiziksel özellikleri, sindirim sistemi üzerindeki etkileri, güvenilirlik düzeyleri, farmakolojik etkinlikleri, dozaj önerileri ve terapötik faydaları gibi çok boyutlu bilgiler sistematik olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda Ayurveda, sadece ampirik gözlemlere dayalı bir uygulama değil, aynı zamanda kadim bilgiyi bütüncül bir yaklaşımla derleyen kapsamlı bir tıp sistemidir.

Temel Felsefesi:

Bu sistemin temel felsefesi, gereksiz acıları önlemek ve bireyin uzun, sağlıklı bir yaşam sürmesini sağlamaktır. Ayurveda, doğal elementlerden yararlanarak bedendeki dengeyi yeniden kurmayı, böylece hastalıkların temel nedenini ortadan kaldırmayı hedefler. Aynı zamanda bu dengeyi kalıcı kılmak için sağlıklı bir yaşam tarzı benimsenmesini teşvik eder. Nitekim bitkisel ilaçlar ise tarih boyunca, Çin, Yunan, Mısır ve Hint tıbbı gibi çeşitli eski medeniyetlerde terapötik amaçlarla yaygın şekilde kullanılmıştır.

Ayurvedik Tedavi Yöntemleri: Bitkisel ilaçlar ve karışımlar, beslenme düzeni (kişiye özel diyet), masaj terapileri (Abhyanga gibi), yoga ve nefes egzersizleri (pranayama), meditasyon, retoks ve arınma uygulamaları (örneğin Panchakarma).

Ayurveda’nın Amacı:

• Ayurveda'nın temel ilkesi, zihin, beden ve çevre arasındaki uyum yoluyla bireyin sağlığını ve refahını korumaktır. Yaşam tarzı ve diyet önerilerini bitkisel ve mineral bazlı ilaçlarla birleştirerek sağlığa bütünsel bir yaklaşım benimser.
• Ayurvedik tedavinin amacı, üç “doşa” (yaşam enerjileri), “vata” (rüzgar, hava), “pitta” (ateş ve su, safra) ve “kapha” (toprak ve su, balgam) tarafından kontrol edilen uyumlu bir dengeyi korumak ve yeniden sağlamaktır. 
• Ayurveda, beden, zihin ve ruh arasında denge kurmayı amaçlayan bütüncül (holistik) bir sağlık anlayışıdır. Hastalıkları sadece fiziksel belirtilerle değil, ruhsal ve zihinsel faktörlerle birlikte değerlendirir. İnsanı doğa ile uyum içinde bir varlık olarak görür ve sağlıklı yaşamın anahtarı olarak denge kavramını esas alır.
• Hastalıkları tedavi etmekten çok, hastalıkları önlemeye ve sağlıklı bir yaşam sürmeye odaklanır.
• Bireyin kendi doğasını anlamasını ve ona uygun bir yaşam tarzı geliştirmesini öğütler.

Hindistan’da ve Modern Dünyada Ayurveda: 

Günümüzde Ayurveda, başta Hindistan olmak üzere birçok ülkede resmî olarak tanınan bir sağlık sistemi olup tamamlayıcı ve alternatif tıp kategorisinde küresel ölçekte yaygın biçimde kullanılmaktadır. Hindistan ve bazı komşu ülkelerde Ayurveda, geleneksel tıp sistemleriyle eşdeğer düzeyde resmî ve yasal olarak tanınan bir tıp disiplinidir. Bu sistem, 1,4 milyardan fazla nüfusa sahip geniş bir coğrafyada yaygın biçimde uygulanmakta ve sağlık hizmetlerinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Ayurveda'nın modern Güney Asya sağlık sistemlerindeki yerini somut verilerle değerlendirmek mümkündür: Yalnızca Hindistan’da 400.000’i aşkın kayıtlı Ayurveda hekimi bu alanda aktif olarak görev yapmaktadır. Ayrıca Ayurveda tıbbı, 4 ila 6 yıllık lisans düzeyinde akademik programlar aracılığıyla sistematik biçimde öğretilmekte olup, bu eğitimi veren 250’den fazla üniversite ve yükseköğretim kurumu faaliyet göstermektedir. Bu rakamlar, Ayurveda'nın hem akademik hem de klinik alandaki kurumsallaşmasını ve yaygınlığını açıkça ortaya koymaktadır.

Özellikle bitkisel tedaviler, yoga, detoks uygulamaları ve stres yönetimi gibi alanlarda önemli bir popülariteye sahiptir. Özellikle nüfusu giderek artan Hindistan’ın mevcut koşullarında, halkın kolayca erişebileceği, güvenli, etkili ve ekonomik bir sağlık sistemine acil ihtiyaç duyulmaktadır. Uzmanlar bu ihtiyacın Hindistan ile sınırlı kalmayıp Güney Asya’yı, hatta küresel bir boyut taşıdığını öne sürmektedirler. Onlara göre bu gerçeğe rağmen Ayurveda, sahip olduğu güçlü potansiyele rağmen hâlâ yeterince değer görmemektedir. Oysa doğru ve bilimsel temellere dayalı şekilde uygulandığında son derece etkili sonuçlar verebilecektir. Etkin biçimde kullanıldığında yalnızca bireysel sağlık ihtiyaçlarını değil, ulusal düzeydeki sağlık gereksinimlerini de karşılayabilecek kapasiteye sahiptir. Bu bağlamda Ayurveda, özellikle kendi ülkesi olan Hindistan’da, yalnızca bir “alternatif tıp sistemi olarak görülmemeli, bütüncül ve tamamlayıcı nitelikleriyle sağlık politikalarının merkezinde yer almalıdır” görüşü giderek ilgi çekmektedir.

Son dönemlerde Ayurveda’nın bilimsel bir sistem olduğu yönündeki iddialar, “bilim” kavramının özellikle modern doğa bilimleri anlayışı bağlamında değerlendirilmesi gerektiğini açık bir şekilde vurgulamaktadır.