Şavşat Ketesi

Gastronomi Anadolu Mutfağı Yemek/Yiyecek

Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi'nde bulunan Artvin'in ilçelerinden biri olan Şavşat, doğu tarafında Ardahan il merkezi ve Hanak ilçesi, kuzeydoğuda Posof ilçesi, güney ve güney batı tarafında Ardanuç, batıda Artvin Merkez ve Borçka ilçesi, kuzeyde ise Gürcistan ile çevrilmiştir. MÖ 900-650 yılları arasında Şavşat bölgesi civarında Urartu ve Kimer kabilelerinin yaşadığı bilinmektedir. Sonraki yıllarda sırasıyla Saka Türkleri, Romalılar ve Sasaniler bölgede yaşam sürdürmüşlerdir. Yavuz Sultan Selim’in Trabzon Valiliği döneminde Rize ilinin Osmanlı topraklarına katılmasının ardından Artvin beylerinin de korunma talep etmesi üzerine Osmanlı topraklarına katılan Artvin bölgesi, Yavuz Sultan Selim’in Trabzon’dan ayrılması üzerine son bulmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamış olması ve Rusların Osmanlı sınırlarını geçmiş olmasıyla birlikte bölgedeki Ermenilerin saldırıları yüzünden Şavşat halkının büyük bir çoğunluğu Anadolu’nun iç kesimlerine göç etmeye mecbur kalmışlardır. Gürcülerle imzalanan anlaşma ile Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir Paşa’ya talimat verilerek 1921 yılında Artvin ili sınırları içerisinde yer alan Şavşat, Ardanuç ve Borçka geri alınmıştır.

Şavşat ilçesi dağlık ve engebeli bir arazi üzerinde yer almaktadır. Şehrin etrafında Karçal Dağları, Sivritepe (Arsiyan) Dağları, Cin Dağları, Yalnızçam Dağları, Sahara Dağları ve Karagöl Dağları bulunmaktadır. İlçenin çevresinde bulunan şifalı maden suları, çeşitli romatizmal hastalıklara iyi geldiği gerekçesiyle oldukça talep görmektedir. Bu bölgede karadeniz ve karasal iklim yoğunluktadır. Bitki örtüsü bakımından zengin olan ilçede, iğne yapraklı ormanlara ve yapraklı ağaçlara rastlanılmaktadır.

Artvin'ın Şavşat ilçesi 2015 yılında Sakin Şehir (Cittaslow) unvanı alan 2024 yılı itibariyle Türkiye’deki 25 üyesinden biridir. Cittaslow felsefesi; küreselleşme ile birlikte gelen hızlı yaşama, yeme-içme, gezme gibi bir dizi eylemlere tepki olarak ortaya çıkmıştır. Yerel üreticilerin desteklenerek yerel üretimlerin artırılması, tüketilmesi ve bilinmesine ve sürdürülebilirliğine önem veren bu anlayış ile çeşitli kültürlerin sürdürülebilirliği de sağlanmış olmaktadır. Örneğin bu anlayış kapsamında yavaş yemek hareketi ile, yiyeceğin üretiminden tüketimine kadar olan süreçlerde karşılıklı adil bir yaklaşım benimsenerek; tüketiciler için iyi, sağlığa uygun ve aynı zamanda temiz olmasına dikkat edilerek yemek yeme faaliyeti içerisinde bulunulması ifade edilmektedir.

Bu kapsamda Şavşat muftağı da; süt ve et ürünleri ile hamur işler açısından zengin bir mutfak olup, yerlilerine ve ziyaretçilerine yerel yiyeceklerini tanıtma imkanı bulabilmektedir. Şavşat bölgesi yiyecekleri arasında; pazı kavurması, katmer, kete, bişi, dügmaç hamur, tatlılardan; elma, armut, dut ve üzüm pestilleri, taneli yemeklerden olan; keşkek, gendima ve şilav, turşu olarak; lahana, fasülye, pazı, domates ve salata gibi sebzelerden yararlanılmaktadır. Dut, armut, elma gibi meyvelerden pekmez yapılmaktadır. Kızılcık, kuşburnu gibi sebzeler ise mermalat olarak işlenmektedir. Ayrıca ayva, armut, elma gibi meyveler kurutularak kak yapılır ve bölgede beyaz patates tüketimi yaygındır.

Bölgenin bilindik yemeklerinden biri olan Şavşat Ketesi, 2018 yılında başvurusu yapılmış ve 2021 yılında Mahreç İşareti almış bir üründür. Mahreç işareti; bir ürüne ait en az bir unsurun ilgili bölgede üretildiği anlamına gelmektedir. Kete yapımında hamur; un, maya, tuz ve su ile hazırlanmaktadır. Hamur, Şavşat ilçesinde üretilen tereyağı katılarak yoğurulmaktadır. Piştiğinde ağızda dağılan bir forma kavuşması beklenmektedir. Hamuru hazırlama, dinlendirme, açma ve pişirme aşamaları sırasıyla takip edilmelidir. Kete hamuru için; bir kilogram buğday unu, on gram kuru maya, 500 mililitre su, on iki gram tuz ve 150 gram Şavşat Tereyağı gerekmektedir. Tereyağı haricindeki tüm malzemeler karıştırılarak orta sertlikte bir hamur elde edilmektedir. Hamur yumruk büyüklüğünde bezelere ayrılarak üzeri örtülmektedir. On beş dakika dinlendirilen hamur bezeleri, on dakika kadar üzeri örtülü şekilde dinlendirilmektedir. Hamur için gerekli olan bir diğer malzeme tereyağı; Şavşat ilçesinde 1300 metre ve üzeri rakımdaki yaylalarda serin ve sürekli çiseli yağmur yağan otlaklarda tıbbi aromatik ve endemik bitkilerden zengin olan bölgede otlayan büyükbaş hayvanların sütünden üretilmektedir. Tereyağının tadı karamelize ve kekiğimsidir. Hamurlar açıldıktan sonra tereyağı tavada eritilerek yufkaların üzerine dökülmektedir. Kenarlarından el ile çekilerek inceltilen hamurun, 80 ile 100 santimetre çapa ulaşması tercih edilmektedir. Sekiz ile on iki santimetre eninde şeritler kesilerek şeritlerden biri sağa biri sola gelecek şekilde katlanmaktadır. Böylece iki şeritten tek kete elde edilmiş olmaktadır. Daha sonra yağın donması için on dakika kadar bekletilmektedir. Bekletme işlemi sonrası her hamur parçası, oklava ile yaklaşık on beş santimetre çapında açılmaktadır. Açılan hamurlar yağlanarak önceden ısıtılmış olan kuzine sobaya sürülerek odun ateşinde 200- 250 derecede sürekli çevrilerek altı ve üstü kızarana kadar pişirilmektedir. Bir adet Şavşat Ketesi, 150-200 gram ağırlığındadır. Üzerine tereyağı sürülerek tüketilebilmektedir. Kete halk arasında çoğunlukla ceviz iç dolgusu ile hazırlanmaktadır. Şavşat Ketesi’ni üretecek olan işletmeler mahreç işareti amblemini, işletmelerinde görülecek bir konumda bulundurmaları gerekmektedir. Kete, pişmiş veya çiğ olarak derin dondurucuda bir yıla kadar bekletilebilmektedir. Kete pişmiş bir formdaysa, satışı için; köpük içerisinde soğuk zincir bozulmadan üç güne kadar dayanıklılığını koruyabilmesine yardımcı olan kuru buz ile hazırlanan paketler kullanılmaktadır. 

Şavşat Ketesi, bölgede uzun yıllar tüketilen hamur işi türü yiyeceklerden biridir. Tadının ve yapısının doğal formunu koruyacak şekilde orjinaline uygun yapılabilmesi için ustalık gerektiren bir yiyecektir.  Şavşat Ketesi’nin üretiminin yapıldığı işletmelerde; Şavşat bölgesinde yetişmiş olan büyükbaş hayvanların sütünden elde edilen tereyağının kullanılmasına özen gösteril gösterilmediği, kullanılan malzemelerin uygunluğu, gramajı ve kuzine sobada ve odun ateşinde pişirilmesi denetlenmektedir. 

Yararlanılan Kaynaklar

Cittaslow Türkiye Ağı (2024). https://cittaslowturkiye.org/tr/uye-kentler, (Erişim tarihi: 07.05.2024); Oğan, Y. (2021). Geographical indications products in Artvin region; Şavşat Belediyesi. (2024). https://www.savsat.bel.tr/tr, (Erişim tarihi: 07.05.2024); Türk Patent ve Marka Kurumu (2021). https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38656, (Erişim tarihi: 07.05.2024).