Yörük Mutfağı

Gastronomi Türk Mutfağı Kavram Anadolu Mutfağı

Türk Dil Kurumu’nda yörük, “Hayvancılıkla geçinen, genellikle Toroslarda yaşayan göçebe Türk oymağı, Türkmen” olarak ifade edilmektedir. Kelime anlamı; konargöçerler, dağ göçerleri, göçebe, göçküncü, sabit bir yerde duramayan, yörüyen, vb. manalara gelen yörük kelimesinin, bazı kaynaklarda yörümek fiilinden, bazı kaynaklarda da yörü kelimesine –k eki eklenerek türetildiği belirtilmektedir. Osmanlı Devleti zamanında Yörük ve Türkmen adı ile belirtilen bu konargöçer topluluklardan, Batı Anadolu ve Rumeli’de yaşayanlara Yörük, Doğu’da yaşayanlara da Türkmen denildiği vurgulanmaktadır. Yörüklük bir yaşam biçimidir. Oğuzlar, Türkmenler ve Yörükler hepsi göçer olan ve aynı köklü topluluğun değişik zamanlarda ve yerlerde aldığı adlardır.

Yörükler, yazın yaylaklara kışın ise kışlaklara göç ederek hayatlarını sürdürmektedir. Konargöçer yörüklerin yurt tuttukları sahalar, yaylakları, kışlakları, içlerinde barındırdıkları zümreler, yetiştirdikleri hayvanlar, geçmişten günümüze etkileşimde oldukları devlet ve milletler onların mutfak kültürüne etki etti. Hayvancılığa dayalı yörük yaşamın temel besinleri et ve süt ürünlerinden oluşmaktadır. Üretilen sütün büyük bir kısmı günlük tüketilen çorba, tereyağı, yoğurt yapımında kullanıldığı gibi, sonbahar ve kış aylarında tüketilmek üzere keçi tulumuna basılan yağsız peynire ve çeşitli şekillerde saklanabilen süt ürünlerine dönüştürülmektedir. Yoğurt, ak katık (yağlı yoğurdun bezde süzülmesinden elde edilir), kaymak, yayık döğme yağı (tereyağı), peynir, lor (şırat denilen peyniraltı suyundan elde edilir), çökelek, tort, yepinti (sütün kaynatılmasıyla yapılan tatlı bulamaç), ayran, ağız, kımız, kefir gibi süt ürünleri ve bunlardan yapılan yemek çeşitleri, yörük mutfak kültürünün temelini oluşturmaktadır. Sütten elde edilen gıdaların tamamına birden ağartı da denilmektedir.

Et olarak genellikle keçi eti kullandıkları; sonbahar aylarında kavurma yapılarak ve yaz aylarında ise etin doğal güneş ısısında veya ince uzun kesilerek tuzlanan etlerin çadırın baca deliğinden asılıp tütsüleme işlemiyle kurutulup muhafaza edilen etlerin, çeşitli yemeklerde kullanıldığı bilinmektedir. Saç kavurması (çoban kavurması), yahni, haşlama gibi et ve et yemekleri günlük değilse bile genellikle tören ve özel gün yemeklerinde vazgeçilmezdir. Hoşmerin, toğga çorbası (toyga), paskulak kavurması (ardıç mantarından yapılır), taş soğanı yemeği, toklubaşı boranisi, peynir bükmesi, arapaşı, domates civesi, hibes gibi diğer bazı yemekler yapılır. Aşurelik buğday içine farklı tahıl ve baklagillerin girip haşlanmasıyla elde edilen kölle özel anma günlerinde yapılıp içine kırmızı biber, karabiber, tuz ve ceviz konur. Genellikle çocuğun ilk dişi çıktığında yapılan yemeğe diş köllesi, diş börtmesi denmektedir.

Yörüklerde genel olarak yufka ekmeği yendiği bilinmektedir. Genellikle yaz aylarında yapılan üst üste yığılan yufka ekmeği ihtiyaç olduğunda yemeden önce su ile ıslatılarak yumuşatılmaktadır. Yufkadan ayrıca yağlı ufak, dolaz, ovmaç, ölemeç, tutmaç, peynirli ekmek çorbası, oklava bulamacı yapmaktadırlar. Ayrıca akıtmaç, buğday ve bulgur çorbası (lepe), bükme, bulamaç ve keşkek, peynir sündürmesi gibi yemeklere de yer verilmektedir. Ayrıca hamurdan yapılan bazlama, şebit, bezdirme, yağlı, sıkma, börek, çörek gibi hamur işleri kahvaltıda sade ya da tereyağı sürülerek tüketilmektedir.

Düğün, asker uğurlama, cenaze vb. önemli olduğu düşünülen günlerde topalak, kuru fasulye, dövme, yahni, mantı, darı dövmesi, tutmaç çorbası, keşkek, gebe böreği (ebe çöreği), mayalı hamurun içine peynir konularak yapılan lokma, pirinç dondurması (sütlaç), pelte (muhallebi) gibi yemeklerin yapıldığı ifade edilmektedir. Ayrıca yeni doğmuş oğlak ya da kuzu şırdanından peynir mayası; Hıdırellez sabahı düşen yağmur suyuyla yoğurt mayalandığı ve yapılan bu mayaların bir yıl boyunca kullanıldığı belirtmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

Büyükşahin, F. (2018). Sarıkeçili Yörükler’in Kültür-Çevre İlişkisi İçerisinde Geleneksel Ekolojik Bilgilerinin Araştırılması. İstanbul: Hiperlink Yayınları; Doğan, M. S. ve Doğan, C. (2005). Yörüklerin Hayat Tarzı, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 0(49): 678-707; Ersavaş, H. (2018). 20. Yüzyıldan Günümüze Kadar Orta Toroslarda Yaşayan Yörüklerin Yemek Kültürü ve Mutfak Yapısı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi; Meydan, A. (2016). Dünden Bugüne Sebil Yörükleri. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.