Akdeniz Bölgesi Mutfağı

Gastronomi Anadolu Mutfağı

Bölge mutfağının, Yörük, Mezopotamya, Arap ve Göçmen kültürlerinin harmanlamasıyla oluşmuş zengin bir kültüre sahip olduğu söylenebilmektedir. Sahip olduğu iklim ve coğrafi koşullardan ötürü sebze, meyve, çeşitli otlar ve baharatlar ile deniz ürünleri, etli yemekler, çeşitli tahıl ve baklagillere dayalı bir mutfağın oluştuğu gözlenmektedir. Bu mutfak kültüründe özellikle Arap kültürüyle etkileşim sonucunda baharatlı, salçalı ve acılı yemeklere sıklıkla rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra, zeytinyağının da mutfak kültürü içinde önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Bölge iklimi, kıyı şeridi ve ovalarda pirinç, yer fıstığı, mısır, soya fasulyesi, turunçgiller, üzüm, muz ve zeytin gibi ürünlerin yetişmesine imkân sağlamaktadır.

Ayrıca bölgedeki bağcılık alanlarında pamuk üretimi yapılmaktadır. Ihlamur ve susam yetiştiriciliğinin de Türkiye talebinin büyük bir kısmını karşılayacak ölçüde olduğu dikkat çekmektedir. Yaygın olarak tarımı yapılan keçiboynuzundan pekmez elde edilmektedir. Antakya ilçesinin acı biberi ile meşhur olduğu bilinmektedir. Maraş dondurmasının hammaddesi olarak bilinen orkide kökünün de Antalya ve Kahramanmaraş illerinde yetiştirildiği görülmektedir. Bölge mutfağı içinde özellikle Adana ve Hatay’da baharat kullanımının yaygın olduğu gözlenmekte ve bu baharatlar genel olarak; kimyon, karabiber ve pul biber, sumak, nar ekşisi, maydanoz, kekik, zahter olarak bilinmektedir. Bölge mutfağına kültürel etkileşim sonucunda, Mısır’dan gelen göçmenlerin tahini, Toroslarda yaşayan yörüklerin ise süt ve buğday ürünlerini kazandırdığı söylenebilmektedir.

Akdeniz Bölgesi’ne ait mutfak kültürü iller bazında incelendiğinde ön plana çıkan ürünler ve yemek çeşitleriyle ilgili şunlar söylenebilmektedir: Antalya’da gelişen mutfak kültürü deniz mahsulleri ile sebze ve meyveden oluşan bir yelpazede sunulmaktadır. Bu mutfakta özellikle balıkların yanında tüketilen salata ve piyazlar ön plana çıkmaktadır. Özellikle Antalya usulü tahinli piyaz, köftelerin yanında sunulan yaygın bir yiyecek olarak bilinmektedir. Lagos ve grida balığı buğulaması, buğday çorbası, Yörük kebabı, hibeş de ön plana çıkan yemekler olarak sıralanabilmektedir. Tatlılardan da kabak tatlısı, bestel (pestil, incir reçeli), pelize tüketilmektedir. Adana mutfağının da bölgenin önemli mutfaklarından biri olduğu söylenebilmektedir. Bu mutfak kültüründe yemekler genellikle acılı, salçalı ve baharatlı şekilde yapılmaktadır. Ayrıca hamur işleri, etli ve sebzeli yemeklere de mutfak kültürü içinde sıklıkla rastlanmaktadır.

Adana mutfağında yemekler yapılırken un ve bulgur kullanımının yaygın olduğu görülmektedir. Yemeklerde genellikle salça olarak biber salçası tercih edilmektedir. Adana mutfağı düşünüldüğünde ön plana çıkan yemekler; Adana kebabı, sini köftesi, fellah köftesi, gerdan dolması, analı kızlı çorbası, tirşik çorbası, ciğer ve mumbar gibi sakatatlar ile sıkma, gözleme gibi hamur işleri, acılı ezme, babagannuş olarak sıralanabilmektedir. Turşu suyu ve şalgam suyu da yaygın olarak tüketilmektedir. Bici bici tatlısı ve halka tatlısının da ön plana çıkan tatlılardan olduğu bilinmektedir. Hatay ili ise baharatlı, salçalı ve ekşili yemekleri ile ön plana çıkmaktadır. Bu mutfak temelde Türk ve Arap mutfağından etkilenmiş bir mutfak olarak bilinmektedir. İç ve kuyruk yağı da yemeklerde sıklıkla kullanılmaktadır. Yabani otlar, kekik ve fesleğen de pek çok yemeğin tarifinde yer almaktadır. Benzer şekilde zahter de bu mutfak kültüründeki önemli bir baharat olup taze olarak salataların içinde veya kurutulmuş biçimde yemeklerin içinde kullanılmaktadır. Kabak tatlısı, künefe, cara çökeleği gibi ürünler de mutfak kültürü içinde ön plana çıkan yiyecekler olmaktadır.

Burdur ve Isparta bölgelerinde gelişen mutfağa bakıldığında ise İç Anadolu mutfağının esintileri görülmektedir. Bu bölgelerde arpa, buğday, şeker pancarı, mısır, gül ve üzüm üretimi fazla olduğundan mutfak kültürünün de bu çerçevede geliştiği dikkat çekmektedir. Burdur’da, Burdur köfte oldukça yaygın olarak tüketilmektedir. Bununla birlikte testi kebabı, Dirmil kebabı, mürdümek aşı, tavuk dolması, yoğurtlu nohut yahnisi de bu mutfak kültürü içinde ön plana çıkmaktadır. Tatlılardan ise kabak ve ceviz helvası, havuç tatlısı ve ceviz ezmesi tüketilmektedir. Bölgenin ön plana çıkan bir diğer mutfağının da Kahramanmaraş mutfağı olduğu söylenebilmektedir. Keçi sütünden üretilen Maraş dondurması, bu ilin ismiyle anılan ve marka haline gelmiş önemli bir ürün olarak dikkat çekmektedir. Aynı şekilde Kahramanmaraş tarhanası da yapılış yöntemi ve lezzetindeki farklılıktan ötürü markalaşmış önemli bir ürün olarak görülmektedir. Maraş tava, eli böğründe, hapısa, ilende ve ekşili köfte de ön plana çıkan diğer ürünler olarak sıralanabilmektedir.

Akdeniz Bölgesi’nde yemekler pişirilirken az ya da çok suda haşlama, fırında pişirme, odun kömürü kullanılarak ısıtılan ızgaralarda pişirme, sacda pişirme ve Türk mutfağına özgü klasik bir pişirme yöntemi olan yağ ve su karışımı içinde pişirme yöntemi kullanılmaktadır. Ayrıca Antakya’da ‘tuzda tavuk’, Isparta’da ise ‘tuzda balık’ ve külde pişirilen ‘külür’de farklı pişirme yöntemleri kullanılarak yapılan yemekler olarak bilinmektedir.

Bölgede zaman içinde oluşan mutfak ritüellerine bakıldığında, bebekler diş çıkardığında kölle, keşkek ve çullama denilen yemeklerin yapıldığı görülmektedir. Yeni doğan bebeğe ise şehirlere göre değişiklik göstermekle birlikte, şekerli su, Hindistan cevizi suyu ve anasonlu çay verildiği dikkat çekmektedir. Dini ve özel günlerde ise şehirlerde yaşayan farklı gruplar arasında çeşitli uygulamalar ortaya çıkmaktadır. Örneğin; Girit göçmenlerinin yılbaşında bolluğu ve bereketi simgelemesi nedeniyle ‘çullama’ yemeğini yaptıkları bilinmektedir. Hatay’da yaşayan ve farklı bir din ve mezhebe sahip gruplardan biri olarak kabul edilen Nusayrilerin bayram adaklarının temel yemeği olarak gördükleri Hrisi kutsal bir yemek sayılmaktadır. Bunun dışında erkekler tarafından hazırlanıp, namaz esnasında dağıtılan bir içecek olan Nakfi’de Nusayriler tarafından kutsal içeceklerden biri olarak kabul edilmektedir. Söz kesme ve nişan törenlerinde ise şerbet, şurup ve limonata içilerek, lokum ve bisküvi dağıtıldığı bilinmektedir. Isparta yöresinde gerçekleştirilen kiraz bayramında ise komşuların birbirini davet edip üç öğün yemek ikram ettikleri söylenmektedir.

Akdeniz Bölgesi’nde gün içinde üç öğün yemek yenildiği bilinmekle birlikte, bölgenin batısında ‘yat geber ekmeği’ olarak adlandırdıkları dördüncü bir öğüne daha rastlanmaktadır. Bu öğün genellikle uzun kış gecelerinde uygulanır ve bu öğünde yörelere göre çerez, pilav, helva, turşu, yumurta, mıhlama, makarna ve ceviz helvası gibi yiyecekler yer almaktadır.

Son olarak, bölgenin mutfak kültürü içinde kullanılan geleneksel araç gereçlerin ise şunlar olduğu söylenebilmektedir: Fırın yemekleri yapılırken genellikle toprak araçlardan yapılan kâse, güveç ve testi; ekmek pişirirken tandır; peynir yapımında testi; yağ ve kavurma saklamada ise küp ve çömlek kullanılmaktadır. Ayrıca evlerde yemeklerin yapımında tahta kaşıkların kullanıldığı, toplu yemeklerde ise bakır pişirme kaplarının kullanıldığı bilinmektedir.

Referanslar

Gürsoy, D. (2013). Tiridine, Tiridine, Suyuna da Bandım. İstanbul: Oğlak Yayıncılık; Işık, N. (2016). Akdeniz Bölgesi’nin Yöresel Mutfağı. İçinde; E. Zencir (Editör), Yöresel Mutfaklar. Eskişehir; Anadolu Üniversitesi; Sarıışık, M. ve Özbay, G. (2019). Ulusal Gastronomi ve Türk Mutfağı. Ankara: Detay Yayıncılık.