Rakı

Gastronomi

Rakı ile ilgili biçimsel ilk tanımlama, 2001 yılında yayınlanan 4619 sayılı İspirto ve İspirtolu İçkiler İnhisarı Kanunu'nda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’da yapıldı. 2005’de yayınlanan Türk Gıda Kodeksi Distile Alkollü İçkiler Tebliği’nde “Yalnızca suma ve tarımsal kökenli etilalkol ile karıştırılmış sumanın, 5.000 litre veya daha küçük hacimli geleneksel bakır imbiklerde, anason tohumu ile ikinci kez distile edilmesiyle sadece Türkiye’de üretilen distile alkollü içkidir” şeklinde yer alan rakı tanımı, rakının kimyasal özellikleri ve üretim detayları hakkında bilgi verir bir tanımlamadır. 2007 yılında Tütün ve Alkol Piyasası Kurumu’nun yayımlamış olduğu Rakıya Özgü Tanımlamaların ve Özelliklerin Etiketlenmesi Hakkında Tebliğ’de rakı ile ilgili hammadde ve üretim şekli güvence altına alındı. Rakının Türk Patent Enstitüsü Menşe İşareti Tescili alınarak Türkiye’ye ait kültürel bir miras olduğu belgelendi. Türk Rakısı sadece Türkiye’ de üretilir ve karakteristik özelliğini Türkiye’de üretilen doğal ürünlerden ve geleneksel üretim yöntemlerinden alır.

Rakı kelimesi bazı kaynaklara göre Arapça’da ter anlamına gelen arak kelimesinden türemiş olarak belirtilir. Rakıyı fazla içen kişinin terlemesinden arak adını almış olabileceği varsayılmaktadır. Rakının damıtılırken damlalar halinde olması sebebiyle de arak ismini almış olabileceği ileri sürülmektedir. Bazı kaynaklara göre Rumların kullandığı araki kelimesi ile rakıdan arak resmi adı ile bir tür vergi alınıyor olması da rakı ile arak ilişkisini desteklemektedir. Rakı kelimesinin kökeninin nereden geldiğine ilişkin bazı kaynaklarda, razakı üzümünden elde edilen anasonlu içki olmasına dayandığı belirtilmektedir. Razakı üzümü kalın kabuklu, iri, uzun taneli ve bol şekerlidir. Rakı ile razakı kelimelerinin arasında ses benzerliğinden rakının ismini bu üzüm cinsinden aldığı da ileri sürülür. Rakının ilk kez nerede ve ne zaman üretildiği bilinmemektedir. Yazılmış ansiklopediler ve kaynaklar rakının ilk kez Osmanlı topraklarında üretildiğini ve bir Türk içkisi olduğunu desteklemektedirler. Rakının ilk defa Irak’ta üretilip yayıldığı, Kerkük bölgesinde kuru üzüm ve anasonlu rakı benzeri arak isimli, ırak menşeli anlamına gelen ıraki sözcüğünden türediği ileri sürülmektedir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde içki üretimi ve tüketimi bazı dönemlerde yasaklanmış olup imparatorluğun son dönemlerine gayrimüslimler tarafından içki üretimi arttırıldı ve o dönemlerde içki üretimi, vergi gelirleri ve dış borç ödeme hususlarında kaynak olarak kullanıldı. 1944 yılından itibaren devlet kontrolünde, yalnızca Tekel tarafından yapılmakta olan rakı üretimi, 2004‘te Tekel’in içki bölümü özelleştirilerek, özel sektöre geçti. Tekel’e geçişine kadar olan süreç içerisinde yaşayan rakı kültürüne ait farklı aromalar kullanıldı, karakteristik anason tadı her zaman öne çıktı. Rakının bu tarihsel evriminde kendine has damak tadı olduğu görülmektedir.

Rakı üretiminde ikinci kez distile edilmiş alkolün yüzde 65 ve üzeri sumadan oluşmuş ise Türk Rakısı olabilir. Üretimi sırasında kullanılan rafine beyaz şeker miktarı litrede 10 gramdan fazla olmamalıdır. Hacmen alkol içerisindeki uçucu madde, hektolitrede 100 gram veya daha fazla olmalıdır. Hacmen alkol içerisindeki metil alkol, hektolitrede 150 gramdan fazla olmamalıdır. Anasondan kaynaklanan uçucu yağ içerisinde yer alan anetol miktarı, litrede 800 miligram veya daha fazla olmalıdır. Hacmen yüzde 40 ve daha fazla alkol ihtiva etmelidir. Dolum aşamasına geçmeden bir ay ve daha fazla sürede renk vermeyecek özellikteki meşe fıçılarda bekletilir.

Rakı üretiminde kullanılan hammaddeler; kuru üzüm, şeker, etil alkol ve anason olarak sıralanabilir. Rakı üretiminde Sultani, Rumi, Sergi Karası, Çal Karası, Besni, Ağ Besni yuvarlak çekirdeksiz üzümleri kullanılmaktadır aynı zamanda dut, erik ve incir de kullanılan diğer meyveler arasındadır. Tekel tarafından üretilen rakılar; Yeni Rakı (450), Kulüp Rakı (500), Altınbaş Rakı (500) ve Tekirdağ Rakı’dır (450). Altınbaş ve Kulüp Rakı sadece sumadan elde edilir ve üretimine litre başına altı gram şeker ilave edilmektedir. Yeni Rakı ve Tekirdağ Rakısı’na ise üretiminde litre başına dört gram şeker ilave edilmektedir. Rakı üretiminde ilk olarak üzümler ezilir ve 22-25 ⁰C sıcaklıkta bekletilir, bu aşamada şeker suya karışır. Elde edilen ürün tanklara alınarak 50-60 saat mayalandırılır. Mayalandırılan sıvı damıtılır. Bu işlem sonunda elde edilen sıvıya suma adı verilir. Suma yüzde 93-94 alkol oranına sahiptir. Bu oran su ilave edilerek yüzde 40-45 oranına düşürülür. Bu işlemin sonunda elde edilen sıvıya rakıya karakteristik özelliğini veren anason eklenir ve ikinci damıtma işlemine geçilir. İkinci damıtma sırasında baş ürün, orta ürün ve son ürün alınır. Rakı üretiminde yüzde 80 alkol oranına sahip göbek adı verilen orta ürün kullanılmaktadır. Damıtma ve seyreltme işlemlerinin ardından rakı tat uyumu oluşturması için fıçılarda en az 20 gün olmak üzere üç-dört ay dinlendirilir. Daha sonra filtreden geçirilerek şişelenir ve özel metal kapaklarla kapatılır. Tanınmış Türk rakıları; yaş üzüm rakısı, altın seri rakı, boğma rakıdır. Yaş üzüm rakısı; standart özellikteki rakı, kuru üzüm veya yaş üzümün karıştırılması ile yapılır. Yapımında yüzde 100 yaş üzüm kullanılması gerekir. Tadımında; damakta hafif anason ve taze üzüm tadı belirgin ve dengeli, anasonun bardak çeperinde bıraktığı yağımsı tabaka ile kaygan, yumuşak içimli rakı çeşididir. Altın seri rakı; şişelenmeden önce minimum bir-altı ay tanklarda dinlendirilir sonra bir aydan az olmayan sürelerde meşe fıçılarda bekletilir. Burada amaç altın rengini almasını sağlamak ve anasondan kaynaklanabilecek etkileri ortadan kaldırmaktır. Rakının altın serisi, anasondan rahatsız olanlar için ideal rakıdır. Boğma rakı; Anadolu’da ve yaygın olarak Akdeniz Bölgesi’nde geleneksel yöntemler kullanılarak üretilen rakıdır. Boğma rakı yöresel olarak incir, dut, erik gibi farklı meyvelerden yapılır. Adana, Hatay, Antep’te yapılan boğma rakılar oldukça meşhurdur. Rakı benzeri yabancı içkiler; Arak, Sambuca, Ramazotti, Molinari, Anis, Pernod, Pastis, Ricard, Uzo, Anisette, Boukha, Anis Del Mono, Düziko, Mastika’dır. Arak; hurma meyvesi ve pirinç mayasından elde edilen rom ve rakı benzeri bir tür alkollü içkidir. Orijinal arak yüzde 50 ila yüzde 60 alkol içerir ve özellikle Hindistan-Goa ile Güneydoğu Asya-Sri Lanka’da üretilir. Sambuca; İtalya’da üretilen rakıdır. Ramazotti ve Molinari olarak bilinen markalar anason likörüdür. Rakıdan daha kıvamlı ve şekerlidir. Anis ise Portekiz’de ve özellikle pastis olarak da yaygın üretilen rakı benzeri alkollü bir içki çeşididir. Fransa’da pastis olarak da bilinir. Rakı gibi sulandırılarak tüketilirler. Pernod, Pastis 51, Ricard gibi markalar vardır. Uzo; rakıdan daha az anasonlu hafif Yunan içkisidir. Ortalama yüzde 40 alkol içerir. Uzo rakısında anason veya rezene gibi anason benzeri farklı aromalar mevcuttur. Anisette ve Boukha Tunus’ta üretilen rakı türleridir. Anis Del Mono İspanyol, Düziko Slav rakısıdır. Sakız aromalı rakılara mastika adı verilir. Sakız rakısı anason içermemektedir.

Referanslar

Aktaş, A. ve Özdemir, B. (2012). İçki Teknolojisi. Ankara: Detay Yayıncılık; Fidan I., Şahin İ. (1983). Alkol ve Alkollü İçkiler Teknolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları; Kolektif (2018). Rakı Ansiklopedisi. İstanbul: Overteam Yayınları; Millî Eğitim Bakanlığı (2013). Alkollü İçeceklerin Analizi. Ankara; Zat, V. (2008). Biz Rakı İçeriz. İstanbul: Overteam Yayınları.