Ermenistan Mutfağı
Gastronomi Dünya Mutfağı
(1971 - )
-
2019
Üç bin yıllık geçmişe sahip bir mutfaktır. Özellikle Osmanlı, Arap, Bizans ve Rus mutfaklarından tarih boyunca etkilendi. Anadolu mutfağında bulunan birçok yemek Ermeni mutfak kültürüne girdi. Bundan dolayı Ermeni mutfağı Anadolu coğrafyasından şekillenen bir mutfak olarak tanımlanmaktadır. Sac ekmeği (sac hats), kete (kata), ayran (tan), pestil (basteg), keşkek (keshkegh), anuşabur (aşure), pastırma (basterma), çörek (choereg), mantı (mante), gavut (kavut) Anadolu coğrafyasından alınan yemeklerdir.
Ülkede yetiştirilen ve Ermenistan mutfağında tüketilen en önemli gıda maddeleri zeytin, nar, incir, üzüm, patates, patlıcan, kabak, bezelye, mercimek, fasulye, buğdaydır. Bu besin maddeleri çorba ve ana yemeklerde ana bileşen olarak kullanılmaktadır. Aynı zamanda bu sebze ve meyvelerden turşu da yapılmaktadır. Yemeklerin yapımında baharat, süt ve tereyağı bolca kullanılmaktadır. Osmanlı mutfak kültüründen gelen bir özellik olarak ayva, erik, kuru üzüm, kuru kayısı gibi meyveler et yemeklerinin içine katılmaktadır. Birkaç farklı hayvana ait etlerin karıştırılarak kullanıldığı yemekler bu mutfakta öne çıkmaktadır. Tavuk ve geyik eti birleştirilerek elde edilen arganak adlı yemek buna örnektir. Aynı şekilde fasulye ve tahıllar karıştırılarak çorba ve lapa yapılır. Zeytin her zaman sofrada bulunan bir besindir. Temel besin olan ekmek haftada iki kez tandırda ve komşuların bir araya gelmesiyle imece usulüyle pişirilir. Bu ekmek mayalı ve mayasız olarak iki ayrı şekilde hazırlanır. Baharat olarak en fazla karabiber kullanılmakla birlikte kimyon, sumak, yenibahar da kullanılmaktadır. Süt ürünleri mutfakta önemli bir yere sahiptir. Yoğurdun yayıklanmasıyla elde edilen tereyağı, yayıktan kalan ayranın kaynatılmasıyla üretilen lor çokça kullanılmaktadır. Küle batırılmış peynir ve baharatla karıştırılıp kurutularak küplerin içinde muhafaza edilen lor tüketimi yaygındır. Balık olarak dağlardaki akarsulardan avlanan alabalık önemli besin maddelerinden bir tanesidir.
Ermeni mutfağında en çok pişirilen yemeklere bulgur çorbası, çılbır, fasulye pilakisi, patlıcan kızartması, pancar turşusu, hedik, eccik, otlu lavaş, surki (küflü peynir), patlıcanlı mancig, Ermeni pilaki, katmu, zeytinli berzirgani, accık, dalak dolması, siğer bohçası, papah yahnisi, kuzu kapama, kuzu karın dolması, cıdaber, etli pilav, kayısılı bademli pilav, Ermeni usulü tarama, tarhunlu alabalık, anuşabur (aşure), herissa, havidz, işbabyan, kumbu, Ermeni usulü paskalya çöreği, saç ekmeği, akciğer yahnisi, kavut, zerde, başteg, mafiş örnek olarak verilebilir.
Ermeni evlerinde 31 Aralık’ta sene ekmeği (dariyi hats) adı verilen süt veya suyla yoğrulmuş hamurdan elde edilen ekmek pişirilir. İçine bir adet madeni para saklanır ve senenin 12 ayını simgeleyen iki çizgi çizilen bu ekmeğin üzeri ceviz, fındık, üzüm ile süslenir. Aile bireyleri içinde o parayı bulan kişi senenin şanslısı ilan edilir. Yeni yılın ilk günü sabahı erkekler işyerlerine girerek nar kırarak etrafa dağıtırlar. Bereket getireceğine inanılan bir eylemdir. 6 Ocak’ta Noel (Surp Dzınunt) kutlanır. Bir gün öncesinde arife yemeğinde aile toplanır. Bu sofranın en önemli yemeği uskumru dolmasıdır. Noel’den önce bir hafta boyunca perhiz yapılarak sadece vejetaryen yemekler tüketilir. Noel’de dalak dolması evlerin özel yemeğidir ve dalak dolmasının çorbasından sonra tüketilir. Çok ağır bir yemek olduğundan başka yemek tüketilmez.
İsa’nın yeniden diriliş günü olarak kutlanan Surp Zadik, Ermenilerin Paskalya bayramıdır. Paskalya’da çörek pişirilir. Paskalya bayramından bir gün önce genellikle balık yenir. Hampartsum olarak adlandırılan Hz. İsa’nın göğe yükselişi gecesinde pancar veya pazı yaprakları, bulgur ve zeytinyağıyla pişirilen enginar geleneksel yemekleridir. Hıdırellez adıyla kutlanan Surp Sarkis orucu önem taşımaktadır. Oruç esnasında hayvansal ürün tüketilmez pancar turşusu, yumurtasız erişte ile yapılan çorba, bulgurlu köfte, zeytinyağlı dolmalar tüketilir. Ermeni evlerinde topiğe, oruç ve perhiz günlerinde yapıldığı için perhiz veya vartabed yemeği denilmektedir. Et, süt, tereyağı içermeyen bir yemek çeşididir. Topik yapmayı biliyor olması Ermeni hanımların artık evlenebilir olduğunu gösteren bir kriterdir.
Ermeni mutfağında günde üç öğün yemek yenmekle birlikte aperatif yemeklerde tüketilmektedir. Rakı ve şarap yemeklere mutlaka eşlik etmektedir. Kahvaltıda kahve, ekmek, zeytin ve peynir tüketilmektedir. Öğle yemeğinde sıcak sebze yemeği ve et yahnisi tüketilmektedir. Akşam yemeğinde ise peynir, zeytin, salata, çorba, et, balık, kümes hayvanları, sebze, pirinç pilavı, bulgur pilavı, şarap, ekşi süt (leban), yoğurt, taze veya kurutulmuş meyveler, fındık tatlısı tüketilmektedir.
Referanslar
Köksal, S. (2016). Doğu Avrupa Mutfağı. İçinde; H. Kurgun ve D. Bağıran Özşeker (Editörler) Gastronomi ve Turizm (Kavramlar-Uygulamalar-Uluslararası Mutfaklar-Reçeteler). (ss. 147-148). Ankara: Detay Yayıncılık; Özbay, G. (2019). Ortadoğu Mutfağı. İçinde; M. Sarıışık ve G. Özbay (Editrler) Uluslararası Gastronomi (Temel Özellikler–Örnek Menüler ve Reçeteler). (ss. 332-334). Ankara: Detay Yayıncılık; Kaya, G. (2019). Ermeni, Rum, Musevi Evlerinde Pişen Yemekler (İkinci baskı). İstanbul: Hay Kitap; Öztek, U. (2019). Selim İleri’nin Eserlerinde Yeme İçme Kültürü (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ergüney, Ö. A. (2007). Günümüzde Türkiye Ermenileri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.