Arnavutluk Mutfağı
Gastronomi Dünya Mutfağı
Maddeye katkıda bulunan yazarlar:
-
2020
Arnavut Mutfağı birçok Akdeniz ve Balkan milletinde olduğu gibi, tarih boyunca birçok kültürden etkilenmiştir. Değişik dönemlerde, Arnavutluk toprakları Yunanistan, İtalya ve Osmanlı İmparatorluğu tarafından işgal edilmiş ve her biri Arnavut Mutfağına kendi kültürünün etkilerini yansıtmıştır. Arnavut mutfağında Akdeniz bölgesinin tipik baharatları olan kekik, nane, fesleğen ve biberiye kullanımı yaygındır. Et ve balık pişirme işlemlerinde acı biber ve sarımsak kullanımı fazla olmayacak seviyede dengelidir. Sebzeler hemen hemen her yemeğin servisinde kullanılmaktadır.
Arnavut mutfağında, balık ve deniz ürünleri daha çok kıyı kesimlerde tercih edilirken, dağlık kesimlerde kuzu eti hakimdir. Organik olan yerel ürünlerin üretimi çoktur. Çünkü tarım ve hayvancılığa dayalı sanayi azdır. Sakatat, dana şnitzel, biftek, qebaps (kebap), ve qofte (köfte) çok ünlü yemeklerdir. Geleneksel olan FërgesëTiranë (Tiran Güveç) için sakatat, yumurta ve domates kullanılır ve toprak bir çanakta pişirilir.
Arnavut kültüründe yemeklerden sonra tatlı yerine bir kadeh raki içmek adet haline gelmiştir. Bu içecek yöresel bir çeşit damıtılmış alkollü içecektir ve yemeklerle birlikte de bir aperatif olarak yemeğin içinde yer almaktadır. Raki çok popüler bir içecektir ve Arnavutluk’ta iki ana tipi vardır. Üzüm rakisi (en yaygın olan çeşittir) ve Mani raki (dut rakısı) bu çeşitleri oluşturur. Ev yapımı raki daha çok talep edilmektedir ve tavsiye edilen raki çeşididir. Raki kendine has raki bardağında içilir ya da çay bardağı tercih edilmektedir. Şarap olarak tatlı beyaz şarap olan Rilindja şarabı ya da orta gövdeli kırmızı Merlot içilmektedir. Aynı zamanda yerli kırmızı Kallmet şarabı da üretilmektedir. Skënderbeu konjak (konyak) milli aperatif içecektir ve gerçek anlamda talep gören bir içki türüdür. Son zamanlarda ülkemizde oldukça popüler olan ve inek, keçi ve manda sütüyle yapılan “trileçe” de yine bu bölgenin en sevilen tatlılarındandır.
Anadolu’ya göç eden Müslüman Arnavutlar, o güne kadar Anadolu’da pek olmayan kültürleri ve alışkanlıkları ile beraber yemeklerini de beraberlerinde getirdiler. Örneğin Anadolu’da kalmış Türkler hayvanların sakatatlarını asla yemezlerdi. Çünkü öyle bir hayvan zenginliği vardı ki, hayvanın eti varken ciğerini yemeye ne gerek vardı. Ama Arnavutların gelmesi ile sakatatlar da tüketilmeye başlandı, çünkü gelenler Anadolu’nun yerli halklarına göre daha yoksul kimselerdi, bu sebeple de ciğer yemek alışkanlığı ve bugün bile Arnavut ciğeri diye bildiğimiz yemek buradan gelmektedir. Çünkü sakatat işlerini yapanlar o devirde hep Arnavutlar’dı. Çok güzel börekler, pırasa ve Arnavut biberi dediğimiz bir biber kültürünü de beraberlerinde getirdiklere yemeklere örnektir.
Balkan mutfakları arasında bulunan Arnavut mutfağının Akdeniz'e doğrudan bağlantılı durumda olması, bu kültürden fazlasıyla etkilenmesine yol açmıştır. Zeytin, buğday, deniz mahsulleri ve çeşitli meyve-sebzeler Akdeniz havzasının, dolayısıyla da Arnavut yemek kültürünün temelini oluşturmaktadır. Arnavutluk topraklarının özellikle kıyı bölgelerindeki iklim limon ve portakal gibi narenciye ürünlerinin yanı sıra zeytin, incir gibi meyve ağaçlarının da bu arazilerde yetişmesine olanak sağlamaktadır.
Arnavutluk'ta her bir bölge kendine ait spesifik kahvaltı kültürüne sahiptir. Hafif olduğu kadar oldukça besleyici ve gün içindeki en etkili öğün saati olan kahvaltı, Arnavutlar için ayrı bir önem taşımaktadır. Mutlaka taze ekmekle yenilen bu öğünde tereyağı, peynir, reçel, yoğurt, zeytin gibi besleyici ve enerji değeri yüksek gıdalar tüketilir. Çay veya kahve en çok tercih edilen içecekler olsa da yer yer süt ve rakı da kahvaltı saatinde içilebilmektedir. Bu zengin kültürün yanında artık değişen dünyada zaman çok önemli bir ayrıntı haline geldiği için hızlı ve pratik öğünler artmış, insanlar meyve veya bir dilim ekmeğin yanında kahveyle kahvaltı saatini geçiştirmeye başlamışlardır. En çok tercih edilen iki içecek olan çay ve kahve sadece kahvaltı saatinde değil, günün her diliminde, her yerde içilmektedir. Öğlen yemeği Arnavut mutfağındaki en büyük öğün saatidir. Haftanın her günü okullarda, işyerlerinde, kamu dairelerinde mutlaka öğlen arası verilmektedir. İnsanlar genelde bu saatlerde evlerine giderek aileleriyle beraber öğlen yemeği yerken, son zamanlarda fast-food anlayışının getirdiği bir sonuç olarak restoran ve cafelere gitmek de bir seçenek oluşturmaya başlamıştır. Öğle yemeğinde genelde gjellë adı verilen, kısık ateşte pişirilmiş bir et yemeği ve taze sebzelerden yapılmış Arnavut salatası yenir. Salatalara tuz, zeytinyağı, beyaz sirke veya limon suyu gibi tatlandırıcılarla soslar hazırlanır. Çoğunlukla haşlama veya kızarmış olarak tüketilen yiyeceklerin yanında mutlaka kahve, çay, meyve suyu gibi içecekler tercih edilir. Akşam yemeği Arnavutlar için en küçük ve en az önem taşıyan öğündür. Genelde kırmızı et, taze balık veya herhangi bir deniz mahsulüyle geçiştirilen akşam yemeğinde sebze ağırlıklı yemekler veya sandviç tarzı atıştırmalıklar da tercih edilebilir.
Referanslar
Kurnaz A. (2016) Dünya Mutfakları I. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını No: 3309 Açıköğretim Fakültesi Yayını; http://www.turkish-cuisine.org/print.php?id=31&link=http://www.turkish-cuisine.org/ottoman-heritage-3/balkan-mutfagi-31.html (Erişim Tarihi: 15 .02. 2020); https://tr.wikipedia.org/wiki/Arnavut_mutfa%C4%9F%C4%B1 (Erişim Tarihi: 15. 02. 2020)
-
2021
Arnavutluk Cumhuriyeti, Balkanlar’da yer alan bir ülkedir. Arnavutluk tarihi sürecinde birden fazla devletin yönetimi altına girdi. Bu nedenden dolayı Akdeniz ve Balkan milletlerinde olduğu gibi hem askeri ve siyasi hem de kültürel olarak diğer ülkelerin etkisine rastlamak mümkündür. Tarihi dönemde Osmanlı imparatorluğu, Yunanistan ve İtalya tarafından Arnavutluk toprağı ele geçirildi. İşgal edilen bölgelerde kültürel etkileşimin yaşanması ve beslenme alışkanlıklarının çeşitlenmesi gibi nedenlerden dolayı Arnavut mutfağının da şekillenmesinde rol oynadığı görülmektedir. Arnavut mutfağında Osmanlı, İtalyan ve Yunan mutfaklarının izlerini görmek mümkündür. Osmanlı devrinde tüketilen Türk kahvesi, ayran, baklava, aşure gibi yiyecek ve içecekler günümüzde hala Arnavut halkı tarafından sevilen ve tüketilen ürünlerdendir. Byrek (börek), baklava, trileçe, Qofte (köfte) gibi yemekleri Arnavutluk’a gittiğinizde kolaylıkla bulup tüketebilirsiniz.
Akdeniz tipi beslenmenin görüldüğü Arnavut mutfağında en çok kullanılan yiyecekler; meyve, sebze, balık çeşitleri ve zeytinyağıdır. Ülkenin kıyı kesimlerinde deniz mahsulleri tüketilirken dağlık kesimlerinde tütsülenmiş et tüketimi fazladır. Fırında zeytinyağlı ve sebzeli balık pişirilmektedir. Sebzeler hemen hemen her yemeğin servisinde kullanılmaktadır. Arnavutların en önem verdiği öğün kahvaltıdır. Kahvaltıda sebze ağırlıklı beslenirken; öğle yemeğinde ise çoğu zaman gjellë (güveç) yanında da sebze yemekleri, salata çeşitleri tüketirler. Zeytinyağı yemeklerde ve salatalarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Arnavutluk mutfağının ulusal yemeklerinden olan ve çokça sevilen Tiran Güveci (Fërgesë Tiranë) taze sebzeler ve peynirle yapılmaktadır. Bu yemek hem ana öğün olarak hem de atıştırmalık olarak yenilmektedir. Lezzetini toprak kapta pişirilmesinden almaktadır.
Arnavutlar’ın en önemli lezzetlerinden olan Arnavut ciğeri dünyaya yayılmış ve önemli lezzet haline geldi. Yağda kızartılan ciğerin üstüne pul biber ekilir ve yanında maydanoz ve kuru soğanla servis edilir. Arnavutlarda tatlı kültürüne bakıldığında ise sütlü tatlıları genelde yumuşak dokuda ve karamel sosla tükettikleri görülmektedir. Bunlardan en önemlisi trileçedir. İnek, keçi ve manda sütünün, kek ile buluşmasından dolayı yumuşacık dokuda olan ve üstünü karamel sos ile lezzetlendirilen tatlı hem Arnavut mutfağında hem de Türk mutfağında tüketilmektedir. Arnavutluk’ta en çok tüketilen alkollü içecekler şarap ve rakıdır.
Referanslar
Mekik, Ö. (2020). Dünya Mutfakları: İnadı Tatlı Arnavut Mutfağı, https://hthayat.haberturk.com/dunya-mutfaklari-inadi-tatli-arnavut-mutfagi-1074775, (Erişim tarihi 09.09.2020); Weichselbaum, E. ,Benelam, B. ve Costa, H. S. (2005). Traditional Foods in Europe. İçinde; European Food Information Resource (EuroFIR) Consortium and Funded Under the EU 6th Framework Food Quality and Safety Thematic Priority; Yıldız, E. ve diğerleri (2018). Dünya Mutfakları I. İçinde; H. Yılmaz (Editör). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.