Nevşehir ve yakın çevresini anlatmak için kullanılan ve dünyada markalaşmış bir bölge olan Kapadokya’nın sınırları ve kapsamı tam olarak açık değildir. Günümüzde Nevşehir, Aksaray, Niğde, Kayseri ve Kırşehir illerinin kapladığı alan Kapadokya olarak kabul edildiği gibi daha dar anlamda ise Kapadokya Uçhisar, Ürgüp, Avanos, Göreme, Derinkuyu, Kaymaklı, Ihlara ve çevresini ifade etmektedir.

Kapadokya’da volkanizma, tektonizma ve dış kuvvetlere bağlı olarak dünyanın en karakteristik yüzey şekilleri gelişmiştir. Kapadokya’da içerisinde kiliseler, kayadan oyma meskenler ile doğa anıtları şeklinde adlandırılan peribacaları bulunduran, yüksek turizm potansiyeli taşıyan, birçok vadi yer almaktadır. Bunlar arasında en bilinenleri Göreme, Zelve, Güvercinlik, Kızılçukur, Zemi, Güllüdere, Devrent, Bağlıdere, Killik, Pancarlık, Görkün Dere, Hallaç Dere, Zemi Dere, Ihlara, Çat, Yeşilöz, Güzelöz ve Soğanlı vadileridir. Bölgenin doğal ve kültürel değerlerinin korunması ve turizm faaliyetlerinin koruma kullanma dengesi içerisinde devam etmesi için Göreme Milli Parkı ve Kapadokya, 1985 yılında hem kültürel hem de doğal varlık olarak UNESCO Dünya Miras Listesi’ne alındı.

Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi 2023 kapsamında Marka Kültür Turizm Kenti ilan edilen ve Kapadokya olarak anılan bölgenin merkezinde yer alan Nevşehir, bölgede egemen olan uygarlıkların bıraktığı zengin bir tarihi eser ve kültürel varlığa sahiptir. İlde, 178’i arkeolojik sit alanı, 16’sı kentsel sit alanı, 35’i doğal sit alanı, 9’u karma sit alanı olmak üzere 238 sit alanı ve 1.614 kültür varlığı mevcuttur. Bunlar arasında turizm açısından ön planda olanlar şunlardır: Göreme Milli Parkı ve Kapadokya Bölgesi Dünya Miras Alanı başta olmak üzere, Göreme Açık Hava Müzesi, Zelve Açık Hava Müzesi, Mustafapaşa (Sinasos), Paşabağları, kaya oyma kiliseler (Tokalı, Elmalı, Karanlık, Çarıklı, Yılanlı, Aziz Basil, Aziz Barbara, Nicephorus Phocas, Aios Vasilios, Sinasos, Alakara, Basil, Konstantin Helena, Çavuşin, Tatlarin, St. Jean kiliseleri), yeraltı şehirleri (Kaymaklı, Derinkuyu, Özkonak, Tatlarin, Mazı, Özlüce), Açıksaray harabeleri, Hacıbektaş Veli Külliyesi, Sarıhan Kervansarayı, Taşkınpaşa Camii ve Medresesi, Damat İbrahim Paşa Camii ve Külliyesi, Aşçıbaşı Camii (Gülşehir), Ulu Camii (Avanos), Gülşehir Karavezir Camii ve Külliyesi, Alâeddin Camii (Avanos) ve Kızılkaya Camii (Gülşehir), Asmalı Konak, eski taş evler, Güray Müze ile Kapadokya Sanat ve Tarih Müzesi’dir. Ayrıca Nevşehir Kalesi ve Çevresi Kentsel Dönüşüm Projesi sırasında keşfedilen, dünyanın en büyük yeraltı yerleşmesi olduğu düşünülen sahanın, 2018 yılının Temmuz ayı içerisinde belirli bölümü hizmete açılmış olup Nevşehir turizmine ciddi katkılar sağlaması beklenmektedir.

Bölgeyi ziyaret eden yerli ve yabancı turist sayıları, 2016 yılının bölge konaklama tesis kayıtları dikkate alınarak değerlendirildiğinde Nevşehir’i 267.074 yabancı ve 687.992 yerli olmak üzere 955.066 kişi ziyaret etmiştir. Ziyaretçilerin büyük çoğunluğunun yerli turistlerden oluştuğu görülmektedir. Yabancı turistlerin milliyete dağılışına bakıldığında ise özellikle Uzakdoğu ve Batı Avrupa ülkeleri dikkat çekmekte, turist talebi bu ülkelerde yoğunlaşmaktadır. İl kültür ve turizm müdürlükleri, seyahat acentaları ve Türkiye Seyahat Acentaları Birliği’nden derlenen bilgilere göre bölge konaklama tesislerine giriş yapan yabancı turistler içerisinde en fazla Çin, Güney Kore, Malezya, Tayland, Tayvan, Almanya ve İspanya vatandaşları yer almaktadır. Yabancı ziyaretçilerin büyük bir bölümü, orta ve düşük gelir grubundaki insanlardan oluşurken, yüksek gelir grubundakilerin oranı ise oldukça azdır. Yerli ziyaretçiler ise çoğunlukla orta gelir grubunda yer almaktadır.

Nevşehir’de turizm faaliyetleri özellikle kültür turizmi 1960’lı yıllarından bu yana hep ön planda olmuş ve önemli oranda talep oluşturmuştur. Bölgenin turistik öneminin giderek artmasında sahanın hâkim mimarisi ve doğal yapısına uygun olarak inşa edilmiş taş ve kaya otellerin hizmete girmesi oldukça etkili olmuştur. Günümüzde de Nevşehir’de kültürü yansıtan, modern olmasına karşın gelenekselliğini de koruyan birçok butik otel olduğu gibi, lüks ve mimarisiyle dünyada da adından söz ettiren konaklama imkânları bulunmaktadır. Bu kapsamda ilde turizm işletme, yatırım ve belediye belgeli 276 tesis bulunmaktadır. Dünyanın öne çıkan turizm destinasyonlarından biri olan Nevşehir’de ulaşım açısından karayolu ağının gelişmiş olması önemli bir avantajdır. Ayrıca Kayseri ve Nevşehir’de hava alanının bulunması turizm hareketliliğini arttırmaktadır. Karasal iklimin hâkim olduğu sahada yazların çok sıcak ve kışların sert geçmesinden dolayı turizm açısından yoğun sezon bahar aylarıdır. Bununla birlikte bölge, Türkiye’de 12 ay boyunca turizm etkinliklerinin gerçekleştirildiği ender alanlardan biridir.

Mevcut turizm türleri açısından oldukça çeşitlilik arz eden Nevşehir’de inanç turizmi, kongre turizmi, kültür turizmi, eko turizm, termal turizm ve spor turizmi faaliyetleri oldukça etkindir. Bununla birlikte İpek Yolu turizmi, golf turizmi ve gastronomi turizmi açısından geliştirilebilecek bir potansiyel taşıması, turizm faaliyetleri için büyük bir avantajdır.

Nevşehir kenti, İç Anadolu Bölgesi’nin Orta Kızılırmak Bölümü’nde yer almaktadır. Coğrafi anlamda Kızılırmak havzasında bulunan şehir, ilçe sınırları olarak doğudan Ürgüp, güneyden Derinkuyu, batıdan Acıgöl, kuzeyden ise Gülşehir ve Avanos’a komşudur. Bu kapsamda düşünüldüğünde şehir merkezi coğrafi manada turizm destinasyonlarının tam merkezinde bir konuma sahiptir. Kapadokya bölgesinin önemli turistik şehirlerdendir. Kapadokya, Persçe “Katpatuka” sözcüğünden gelmekte ve “Güzel Atlar Ülkesi” anlamını ifade etmektedir. Kapadokya’nın sınırları tarih içinde pek çok kez değişmiş olsa bugün Nevşehir, Aksaray, Kayseri, Niğde ve Kırşehir illerinden oluşan coğrafi alandır. Nevşehir ili, Hititler ve Kapadokya Krallığı dönemlerinde Nissa, Romalılar döneminde Soandos, sonra da “Muşkara” olarak adlandırılmıştır.

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Lale Devri (1718-1730) süresince yaptığı katkılarla hızla gelişen ve Nevşehir (Yeni Kent) adını alan kentte Nevşehir Kalesi dışındaki önemli tarihsel yapılar İbrahim Paşa dönemine aittir. Kente tepeden bakan Nevşehir Kalesi Bizans döneminden kalmış önemli bir eser olup sonrasında Selçuklular ve Osmanlılarca restore edilmiş, kullanılan kale dört burca, iki kapıya sahiptir. 2012 yılı içinde Nevşehir Kalesi altında büyük bir yeraltı şehriyle Göre’ye doğru giden bir tünel bulunmuştur. Nevşehir tarihi dönemlerde de önemli bir yerleşme olarak karşımıza çıkmaktadır. Coğrafi konumu sebebiyle şehrin ulaşım bakımından stratejik bir yeri vardır. Gerek ulaşım bakımından avantajlı bir konumda olması, gerekse Damat İbrahim Paşa gibi önemli tarihi bir devlet adamının Nevşehirli olması şehirde Osmanlı dönemine ait eserlerin sayısındaki fazlalığa sebep olmuştur. Bu eserlerin başında camiler ve külliye gelmektedir. Nevşehir’de Osmanlı dönemine ait sekiz adet tarihi cami (Kurşunlu Cami, Orta Bekdik Cami, Aşağı Bekdik Cami, Tahta Cami, Kara Cami, Eskili Cami, Hacı Şeyh Efendi Cami, Hacı Nasuh Cami) bulunmaktadır. Camilerin yedi tanesi kale çevresinde bulunmaktadır. Hacı Nassuh Efendi Cami ise kalenin daha kuzeyinde bulunan Herikli mahallesinde inşa edilmiştir. Nevşehir’deki tarihi yapılar içinde kilise ve çan kulesi de yer almaktadır. Merkezde, Nevşehir Kalesi’nin güneyinde, şehre hakim bir konumda yer alan ve halkın ‘Hapsane Kilise’ olarak adlandırdığı Meryem Ana Kilisesi, yarısı kayıp olan kitabesine göre 1894 tarihinde ibadete açılmıştır. Meryem Ana Kilisesi’nin kuzeybatısında, yaklaşık 500 metre uzaklıktaki Damat İbrahim Paşa İlkokulu’nun avlusunda bulunan çan kulesinin kuzeybatısındaki kemerli duvar kalıntıları, büyük olasılıkla bir kiliseye aittir. Dört katlı sekizgen planlı kule, kesme Nevşehir taşından inşa edilmiştir. Nevşehir için önemli mekanlardan biri de Nevşehir müzesidir. Müzede Mezopotamya ve Kıbrıs buluntularının yanı sıra bölgede çıkarılan Urartu, Frig, Roma kalıntıları, pişmiş toprak lahitler ve Civelek Mağarası’nda ele geçirilen arkeolojik buluntularla etnografik eşyalar sergilenmektedir. Nevşehir il merkezinde ayrıca görülebilecek çok sayıda taş sivil mimari örneği bina bulunmaktadır.

Kapadokya bölgesine merkezlik yaptığı için Nevşehir’in doğal turizm mekanları dendiğinde akla hemen peri bacaları gelebilir. Fakat şehir merkezinde peribacası oluşumu gözlenmemektedir. Şehrin kurulu olduğu bölgede bulunan tüfler denizel veya gölsel fasiyeste çökelmedikleri için, bu ortamda çökelen tüflere göre daha dayanıksız bir yapı göstermektedir. Nevşehir’de kentin ortasından geçen ve günümüzde akışı hala devam eden Karaağaç Dere’nin oluşturduğu bir vadi mevcuttur. Vadinin başladığı yerde, büyük bazalt kütleleri arasında akan dere, fiziki yapısı dolayısıyla küçük bir şelale oluşturmuştur. Vadi, yarı kurak iklim özelliği gösteren Nevşehir’de adeta bir vaha görünümü sergilemektedir. Şehrin hemen kuzeyindeki tarihi Nar kasabası bu vadi yamacında yoğun bitki örtüsü arasında Selçuklularca kurulmuş bir kasabadır. Bölgenin tarihi MÖ 3000 yıllarına kadar inmektedir. XVI yüzyılda nüfusu ağırlıklı olarak Hristiyanlardan oluşmaktadır. Yerleşim yerinin en önemli yapısı 1713 tarihli Cami-i Kebir’dir. İlkin 1675 yılında yapılan caminin minaresinde güzel bir kuş evi bulunmaktadır. Bugün artık Nevşehir ile birleşerek Nevşehir’in bir mahallesi haline gelen Nar’da hala çok sayıda taş yapıyla kaya oyma mekanlar varlığını sürdürmektedir.

Nevşehir ilinde konaklama imkânı sağlayacak sekiz belediye belgeli otel işletmesi (288 oda) ve bir pansiyon (42 oda) bulunmakta, ayrıca bakanlık belgeli üç  adet dört yıldızlı (302 oda), bir adet beş yıldızlı (189 oda), bir adet iki yıldızlı (24 oda) otel ve iki pansiyon (14 oda) bulunmaktadır. Nevşehir’e 2019 yılında gelen yerli ve yabancı toplam turist sayısı iki milyon 51 bin 550’dir. 2015-2019 yılları arasında şehre gelen toplam nüfus sayısı ise yedi milyon 620 bin 255’tir. Turistlerin ortalama kalış süresi 1,8’dir. Turistlerin 2015-2019 yıllarında Nevşehir’e geliş zamanlarının Temmuz-Eylül arası dönemlere denk geldiği bilinmektedir. 2015-2019 yılları arasında Kapadokya bölgesine gelen yerel turistlerin yüzde 28,1’inin ve yabancı turistlerin yüzde 38,6’sının Nevşehir merkezde konakladığı görülmüştür. Nevşehir’in Kayseri, Aksaray, Kırşehir, Ankara gibi illere yakınlığı, merkezi konumu, sahip olduğu doğal, kültürel ve tarihi zenginliği ile turizmin ve dolayısıyla ülkenin gelişimine önemli katkıları bulunmaktadır.