Kuzey Avrupa Mutfağı
-
2019
İskandinav ülkeleri (İsveç, Norveç, Danimarka, Finlandiya), Baltık ülkeleri (Estonya, Letonya, Litvanya), Britanya (İngiltere, Galler, İskoçya), İrlanda, İzlanda, Almanya, Polonya, Belçika, Hollanda, mutfaklarından oluşmaktadır. Kuzey Avrupa ülkelerinde günde üç öğün yemek tüketilmektedir. Kahvaltılar genelde kahve veya çay ile yapılmaktadır. Öğle yemeği atıştırmalık olarak geçirilen bu ülkelerin çoğunda hafta sonunun ana öğünü öğle yemeği olup tüm ailenin bir araya geldiği zamandır. Akşam yemekleri sebzenin garnitür olduğu et yemeklerinden oluşmaktadır. İskandinav ülkelerinde soğuk et tüketilirken diğer ülkelerde ise et daha çok sıcak olarak tüketilmektedir.
İsveç, Norveç, Danimarka ve Finlandiya yemek kültürünün birleşiminden oluşan İskandinav mutfağının yemek tarihi Vikingler’e kadar uzanmaktadır. İsveç mutfak kültürü Alman ve Fransız mutfakları ile birlikte Amerika’dan, Danimarka mutfağı komşusu Almanya ve Hollanda’dan, Finlandiya mutfağı ise Rus ve İsveç mutfaklarından etkilenmektedir. Deniz ürünleri, kümes hayvanları, av etleri, domuz eti, geyik eti, balina eti, ayı eti et olarak kullanılmakla birlikte balık eti özellikle de morina, ringa ve somon balıkları daha çok öne çıkmaktadır. Et tütsülenmiş ve füme edilmiş olarak da yenilmektedir. Soğuk bir iklimin hüküm sürdüğü bu ülkelerde başta bira olmak üzere bolca alkollü içki tüketilmektedir. İskandinav mutfağında günde ancak bir çeşit sıcak yemek servis edilmektedir. Smorgasbord adı verilen bir büfe çeşidinde balık, et, salata ve peynir soğuk olarak tüketilmekte ve hemen hemen tüm yemeklerde baharatlı soslar kullanılmaktadır. Knackebröd adlı kurutulmuş ekmek, Fiskepudding adlı morina balığı, krema ve ekmek ile yapılan tatlı, Leverpostej adlı ciğer ve kepek ekmeği ile hazırlanan yemek İskandinav ülkeleri için örnek verilen mutfak ürünleridir. Kahve tüketimi oldukça fazladır.
Estonya, Letonya ve Litvanya’nın oluşturduğu Baltık mutfakları büyük ölçüde mevsimseldir. Komünizmin ortadan kalkmasıyla bu ülkelerin mutfak kültürleri de değişime uğrar. Çavdar ekmeği, balık, lahana, turşuluk sebzeler, domuz eti, süt ürünleri, sebze ve meyveler, balkabakları, kek ve kurabiyeler örnek verilebilecek en önemli ürünlerdir. Yaz aylarında yaygın olarak tüketilen kvas adı verilen alkolsüz, koyu ve köpüklü bir içki çavdardan üretilmektedir. Et olarak domuz, dana, kuzu, kümes hayvanları, balık ve tavşan etleri mutfakta kullanılmaktadır. Domuzdan yapılan bir pastırma olan speck, füme balıktan yapılan dill ve beaver adlı et yemeği bu ülkelere özgüdür.
Britanya olarak adlandırılan İngiltere, Galler ve İskoçya’yı içine alan bölgenin mutfağında çoğunlukla et, patates, makarna ve pirinç tercih edilmekle birlikte meyve ve sebze yaygın değildir. İngiltere mutfağında antik çağlardan beri meydana gelen istilaların etkisi bulunmaktadır. Özellikle Vikingler, Romalılar ve Fransızların etkileri söz konusudur. Fransız Devrimi’nden sonra İngilizler Fransız mutfağıyla tanıştı. Patates XVIII. yüzyıldan itibaren İngiltere’de yetiştirilmeye başlandı. Kahvaltı, öğle yemeği ve akşam yemeği olmak üzere günde üç öğün yemek tüketilmektedir. Kahvaltıda işlenmiş tahıl, domuz eti, kruvasan, tost, portakal suyu, çay, kahve, yumurta, sosis, kızarmış ekmek tüketilmektedir. Öğle yemeğinde hafif atıştırmalık olarak meyve ve içecek tüketilirken akşam yemeğinde ise pirinç veya makarna, patates, soğan sebze yemekleri tüketilmektedir. Bu mutfağın önemli lezzetleri arasında; morina ve mezgit balığı filetosundan yapılıp patates ile servis edilen fish and chips, , balık ve sebze çorbaları, bacon (domuz pastırması), sosis çeşitleri, cheesecake ve Yorkshire puding gibi hafif tatlılar, scrumble egg ve hamur veya yufka kullanılmadan yapılan shepherd’s pie, un, süt, yumurta ve et kullanılarak hazırlanan toad in hole yer almaktadır. Beş çayı ve yanında kek yenmesi İngiltere mutfağına ait bir kültür olmakla birlikte çayı daha çok süt ile birlikte sütlü çay olarak tüketirler. İngiliz mutfağında cider (elma şarabı) ve ale (İngiliz birası) en çok tüketilen alkollü içeceklere örnek olarak verilmektedir.
İskoçya ve İrlanda ile benzerlik gösteren Galler mutfağında, özellikle küçükbaş hayvancılığın etkileri sonucu süt ve ürünleri, kuzu eti ile birlikte deniz ürünleri bolca kullanılmaktadır. Deniz ürünlerinin yanında nehirlerden elde edilen somon ve alabalık, yulaf ve yosun ile yapılan laver ekmeği mutfakta kendine yer bulmaktadır. En çok kullanılan içki şaraptır.
İskoçya mutfağında en çok Fransız mutfağının etkileri görülmektedir. Biftek, kuzu rosto ana öğündür. Kahvaltılık olarak yumurta, domuz pastırması, sosis, domates kullanılmaktadır. Somon füme, az pişmiş somon, deniz ürünleri, krema İskoç mutfağında bolca kullanılmaktadır. İrlandalı keşişler tarafından getirilen viski, İskoçya’nın milli içeceğidir. Bu içki tahıl ve/veya arpadan üretilmektedir.
İrlanda mutfağı, XVII. yüzyıla kadar hububat, domuz eti ve süt ürünlerinin ağırlıkta olduğu bir mutfak iken XVII. yüzyıldan sonra tahılın yerini patates aldı. Zengin bir mutfak kültürüne sahip olmayan İrlanda mutfağı yemeklerine, kuzu eti ile hazırlanan İrlanda yahnisi, domuz etinden yapılan Dublin haşlaması, patatesten hazırlanan boxty, champ ve lahana kullanılan colcannon örnek olarak verilebilir.
İzlanda mutfağı, sert kış mevsim koşulları sebebiyle tarıma elverişli değildir. Bu nedenle, meyve ve sebze olarak çok gelişmiş olmayan bir mutfak kültürüne sahiptir. Ancak hayvancılıktan dolayı et ve süt ürünleri bakımından gelişmiş bir mutfağa sahiptir. YXX. yüzyıl ortalarına kadar İzlanda’yı yöneten Danimarka’nın mutfağından etkiler görülmektedir. Kjötsupa adlı kuzu eti çorbası, svid adlı koyun kelle yemeği, hardfiskur adlı kurutulmuş balık, hakarl adlı fermente köpek balığı eti ve skyr adlı meşhur İzlanda yoğurdu İzlanda mutfağına özgü önemli lezzetlerdir.
Kuzey Avrupa’nın önemli mutfaklarından bir tanesi de Almanya mutfağıdır. Almanlar için mutfak, Alman kültürünün vazgeçilmez bir değeri olarak görülmektedir. MS 100 yıllarında yaşamış olan Romalı tarihçi Tacitus’a göre, Alman yemekleri basit ve doyurucu olup, meyve içeren yulaflı ekmekler ve av etleri ile kanatlı etlerinden yapılan rosto Alman mutfağının temelini oluşturmaktadır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Alman mutfağında kuzey ve güney farklılaşması yaşanmıştır. Kuzey Almanya’da deniz mahsullerinden elde edilen yemekler ağırlıktadır. Yine bu bölgede beyaz renkli kuru fasulye çorbası popüler bir yemek olarak karşımıza çıkmaktadır. Alman mutfağında az malzeme olmasına karşılık yemek çeşidi oldukça fazladır. Sosisi çok fazla tüketen Almanlar sadece domuzdan 1500 farklı türde sosis üretmekte olup patatesi de yemeklerde her zaman kullanılmaktadır. Tütsülenerek kurutulmuş ve taze olarak tüketilen domuz butu mutfakta öne çıkmaktadır.
Fermente lahanadan yapılan saurkraut ve çiğ etten yapılan rindsfleisch tartare Tatarlardan, tuzlu balık ise İskandinav mutfağından etkilenerek mutfaklarına soktukları yemeklerdir. Sebze çorbaları yaygındır, lahana ve beyaz kuşkonmaz gibi ürünler hem garnitür olarak kullanılır hem de çorba ve yemekleri yapılır. Ekmek çeşitleri de Alman mutfağında oldukça fazladır. Pretzel adı verilen düğüm şekilli hem kraker hem de ekmek benzeri hamur işleri çok popülerdir. Bira Almanlar için her öğünde bolca tüketilen bir içki olup çok kaliteli bira üreten fabrikaları bulunmaktadır. Kahvaltıda ekmek, tost, marmelat, reçel, bal, tereyağı, üzümlü ve tarçınlı çörekler, yumurta, çay, kahve, süt, peynir, jambon gibi besinler tüketilmektedir. Öğlen yemeği ana öğün olmakla birlikte daha önceleri evde aileyle birlikte yenilirken, iş yaşamı koşulları sonucunda dışarıda yenilmeye başlanır. Akşam yemeklerinde ise çorba, soğuk etler, sebzeler, tatlı ve kahvaltılık ürünler tüketen Almanlar, kahvaltı ile öğle yemeği arasında ve öğle yemeği ile akşam yemeği arasında kahve ve atıştırmalık tüketerek açlıklarını bastırma yoluna giderler.
Hollanda mutfak kültüründe tarımsal faktörlerden dolayı et tüketimi oldukça yaygındır. Baharat ticaretinde önemli bir merkezdir. Kahvaltıda ekmek, peynir, tereyağı, çikolata, reçel, bal, öğlen yemeklerinde ve sonrasında sandviç kullanılan atıştırmalıklar, akşam yemeğinde ise patatesin yanında et veya balık tüketilir. Sabah ve öğlen yemeğinde kahvaltılık (haşlanmış yumurta, omlet, tereyağı, peynir, et ürünleri, kahvaltılık tahıllar), akşam yemeğinde ise çorba, sebze, patates, et, köfte tüketen Polonyalılar öğle yemeğini de kahvaltı olarak adlandırırlar. Sebzeleri haşlayarak tüketmeyi tercih ederek öğlen kahvaltılık ürünlerin yanında sandviç ile birlikte soğuk et tüketirler. Ulusal yemekleri arasında midye, karides gibi deniz kabuklularını bulunduran Belçika mutfağında kuşkonmaz sofralardan eksik olmaz. Cafe liegeois isimli kahveleri ve Belçika biraları meşhurdur. Anavatanı Belçika olan waffle tatlısı, ismini eski Fransızca’da bal peteği anlamına gelen wafla veya wafel kelimesinden aldığı düşünülmektedir. Frites isimli patates kızartması, sebze ve balık veya et ile yapılan waterzooi, güveçte sığır eti ve soğan ile bira kullanılarak yapılan whitloof Belçika mutfağının öne çıkan yemekleridir.
Referanslar
Yumuk, Y. (2016). Kuzey Avrupa Mutfağı. İçinde; Kurgun, H., Özşeker, D. B. (Editörler) Gastronomi ve Turizm (Kavramlar-Uygulamalar-Uluslararası Mutfaklar-Reçeteler) (ss. 187-204). Ankara: Detay Yayıncılık; Vatan, A. (2019). Kuzey Avrupa Mutfağı. İçinde; M. Sarıışık, M ve Özbay, G. (Editörler), Uluslararası Gastronomi (Temel Özellikler–Örnek Menüler ve Reçeteler) (ss. 245-286). Ankara: Detay Yayıncılık.