İran Mutfağı

Gastronomi Dünya Mutfağı

İran, Orta Asya ile Ortadoğu arasında kalan geniş ve ayrıcalıklı coğrafi konumuyla oldukça zengin bir kültüre sahiptir. Arap, Hint ve İberya mutfaklarından etkilenen Pers mutfağı, yüzyıllar boyunca değişmeden devam etmektedir. Hazar Denizi etrafındaki bölgelerde balık, pirinç, zeytin ve sarımsak sıklıkla kullanılmaktadır. Baharatlar İran’ın güneyinde yemeğin başlangıç aşamasında yağda kavrularak yemeğe ilave edilirken, kuzey bölgesinde ise keskin bir aroma katabilmesi amacıyla ocaktan alınmadan önce yemeğe dahil edilmektedir.

İran mutfağı, en incelikli mutfak olarak nitelendirilmektedir. Genellikle bir örtü üzerine oturarak yenilen yemeğe bütün aile katılmaktadır. Ana öğün akşam yemeği olmakla beraber günde üç öğün yemek yenmektedir. İran’da her şey sofraya tek seferde servis edilmekte, yemekler, taze otlar, mezeler ve ekmek sofraya aynı anda gelmektedir. Genellikle yufka ekmeğinin (lavaş) tercih edildiği bu mutfakta, turşu her öğünde yemeklerin yanında servis edilmektedir. Bitki ve meyve şuruplarının seyreltilmesiyle hazırlanan şerbetler, gülsuyu ve Antep fıstığıyla sunulmaktadır. Milli içecekleri olan çay içimi ise gün boyunca devam etmektedir. Alkollü içki tüketilmez ancak alkolsüz bira satışı bulunmaktadır.

İran’da yemek tıbbi, filolojik ve kültürel olmak üzere üç farklı açıdan değerlendirilmektedir. Tüketilen yiyecek ve içeceğin insan sağlığı ve karakterini doğrudan etkileyeceğine inanıldığı için kırmızı et ve yağlı gıdalar tüketenlerin karakterleri, şeytani düşüncelere sahip egoist olarak nitelendirilmektedir. Meyve, sebze, beyaz et, çiçek yaprakları gibi sağlıklı ürünleri tüketenler ise centilmen olarak değerlendirilmektedir. Ancak İran mutfağında yapılan yemeklerin yüzde 90’ında et kullanılmaktadır. Ağırlıklı olarak kuzu eti tercih edilmekle birlikte dana eti, tavuk eti ve deve eti de tüketilmektedir. Etsiz yemekler çok azdır ve sebze yemekleri genellikle evde pişirilmektedir.

İran mutfağında pilavın ayrı bir yeri bulunmakta ve diğer mutfaklardan farklı olarak ana yemek şeklinde sunulmaktadır. Pirinç çok farklı şekillerde sofraya gelmektedir. Pirinç, sade olarak safranla pişirildiğinde çilav, başka malzemelerle karıştırılmış ve kabarmış olduğunda polov, yoğurt, yumurta ve safranla oluşturulan kızarmış bir kabuk kısmı bulunduğunda tahdig (tencerenin dibi anlamında) ismini almaktdır. Kullanılan pirinç ince, uzun, kokulu ve lezzetli yapıdaki Basmati pirincidir. Pirinç ve etin buluştuğu ve İran’da sıklıkla tüketilen diğer bir yemek etli dolmadır. Etli dolmaların bütün çeşitlerinde kıyma ve soğan kavrularak salçalı iç hazırlanmaktadır. Ayrıca bol miktarda nane, maydanoz, tere, dereotu, tarhun gibi otlar ve pirinç ilave edilerek dolma çeşidine göre doldurulmaktadır.

İran mutfağında yemeğin tadı kadar kokusu da önem arz etmektedir. Bu amaçla başta zerdeçal, tarçın, kakule, çemen otu, karabiber, sarı veya yeşil kimyon, zencefil, kekik, sumak ve kişniş olmak üzere birçok baharat kullanılmaktadır. Kebap, etli yemekler, pilav ve tatlılarda renk, koku ve aroma arttırıcı olarak bol miktarda kullanılan safran bu mutfağın ayırt edici özelliklerindendir. Advieh eşit miktarda tarçın, kişniş, kakule, kimyon ve gül yaprağı içeren İran’a özgü baharat karışımıdır. Pilav ve sulu yemeklerde kullanılmaktadır.

İran mutfağının temel özelliği çok fazla malzeme kullanılması ve tatlarla oynanmasıdır. Yemeklere limonsuyu, koruk suyu, kuru limon, şeker, nar salçası ilave edilerek ekşi veya mayhoş aromalar elde edilmektedir. Ayrıca taze baharatların yanında nar, ayva, üzüm ve erik taze ya da kuru olarak kullanılmaktadır. İran yemekleri genellikle büyüme ve sağlıklı olmayı temsil etmesi sebebiyle çeşitli taze otlarla (yeşillik anlamına gelen sabzi) pişirilmektedir. Taze soğan, nane, baklakekik, fesleğen, dereotu, pire otu ve tarhun otu en çok tercih edilen otlardır.

İran yemek kültürünün önemli bir parçası olan ve aş olarak isimlendirilen çorbalar koyu kıvamlı ve besleyici özelliktedir. Arpa, buğday, nohut, kırmızı ve yeşil mercimek, barbunya, börülce, kuru fasulye, erişte, kurut (keşk) ve maş fasulyesi çorbalarda sıklıkla kullanılmaktadır. Bunlara ek olarak kavrulmuş soğan, sarımsak, nane ve bol miktarda ot ilave edilmektedir. Çorbaların üzerine çökelek (keş) dökülerek servis edilmesi yaygın bir uygulamadır. Genellikle eşkeneh (yumurta ve unla hazırlanarak zerdeçal ya da çemenle süslenen soğan çorbası) ve arpa çorbası tüketilmektedir. Kookoo (İran omleti), Tebriz köfte (kıyma, nohut lapası, yumurta, pirinç, badem, kayısı, ceviz ve diğer baharatlarla hazırlanan köfte), zereşkli pilav, khoreshes (meyve ve ekşi maddelerle marine edilerek ızgarada pişirilen tavuk veya kuzu eti) ise ülkedeki özel yemekler arasında yer almaktadır.

Referanslar

Çakıroğlu, F. (2007). İran’ın Yemek Kültürü Gelenek ve Görenekleri, Türk Mutfağı İle Karşılaştırılması, Beslenme ve Diyet Dergisi, 35 (I): 4I-45; Demir, S. (2012). Ortadoğu’nun Egzotik Lezzetleri: İran Mutfağı, Profesyonel Aşçı, 9: 69-82; Holland, M. (2016). Yemek Atlası: Otuz Sekiz Mutfakta Dünya Turu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları; Jacob, J. and Ashkenazi, M. (2007). The World Cookbook for Students. Londra: Greenwood Press; Nenes, M. (2009). International Cuisine. Kanada: John Wiley.