Antalya Mutfağı
Gastronomi Türk Mutfağı Etnik Mutfak Anadolu Mutfağı
-
2024
Antalya mutfağının çeşitliliği, çoklu kültürünün etkilerine dayanmaktadır. Antalya mutfağı denildiğinde sadece sofraya konulan yemek olarak algılanmamalıdır. Sofraya kadar harcanan emeğin süreci ve daha derinlerde hazırlayan insanların gelenek ve göreneklerine dayalı alışkanlıkları, becerileri de dahil edilmelidir. Yemeğin hazırlanmasında kullanılan malzemelerin yöresel olmaları da önem arz etmektedir. Antalya mutfağı yeni yeni tanınmaya başlamıştır. Yüzyıllardır süren yörük kültürü hakimiyeti belirleyici olmuştur. Geçmişte Anadolu’nun maruz kaldığı göç dalgaları ile bu mutfağa Girit, Arap, Mısır, İran, Kafkasya, Kıbrıs, Selanik, Avrupa mutfaklarının bazı unsurlarının da eklendiğini söylemek mümkündür.
Fiziki olarak mutfaklar da değişime uğramışlardır. Eski Türk evlerinde mutfaklar mekan olarak büyük ve ocaklı iken, yeni evlerin mutfakların ebatları daha küçük ve fırınlıdır. Eski mutfaklarda birçok gıda hammaddesi bizzat mutfakta üretilirken, günümüzde tamama yakını hazır alınmaktadır. Mutfak eşyası bağlamında ise yer sofraları eskiden bütün ailenin buluşma noktası iken, günümüzde yemekler modern mobilyalar üzerinde yenir. Kap kaçak ise eskiden kalaylı bakır ya da alüminyumdan iken, günümüzde ağırlıklı olarak çelikten ya da modern kaplamalı biçimindedir. Yemekler ise porselen tabaklardan yenir. Bu eğilim aile yapısının değişimine de neden olmuştur. Eskiden çok kuşaklı bir aile aynı evde yaşıyor iken, günümüzde bu aile yapısının yerini modern çekirdek aile ya da bekar evleri almıştır. Gündelik iş yoğunluğu nedeniyle günümüz insanı yemek hazırlamaya zaman ayıramadığı için, dışarıdan yemek siparişinde bulunmakta ya da dışarıda yemek yemektedir.
Antalya’nın tarihi taş devrine kadar geriye gitmektedir. Bereketli topraklara, güneşe ve bol suya sahip olması, Antalya ovasını cazip kılmış ve birçok medeniyetin çekim noktası olmuştur. Bu da şüphesiz Antalya ve çevresinin kültürünü etkilemiş ve zenginleştirmiştir.
Eldeki mevcut kaynaklar değerlendirildiğinde, Antalya’da Türk mutfağının özellikleri Selçukluların mutlak hakimiyeti (MS XIII. yüzyıl başları) ile görülür. Mercimek ve bulgur Neolitik çağdan beri (Çatalhöyük) Anadolu mutfağının bir parçası olmuştur. Orta Asya Türkleri ise kebap, yahni gibi yemekleri Anadolu’ya getirmişlerdir. Dede Korkut Hikayeleri'nde ayran, yufka, kavurma, tutmaç, katmer gibi yemekleri; Divan-ı Lugat-it Türk’te helva, pilav, zerde, baklava ve börekten söz edildiğini okuruz. Selçuklu döneminde et, un ve yağ yemeklerin temel öğeleri olmuştur. Yemekler kuşluk ve akşam olmak üzere iki öğünde yenirdi. Kuşluk vakti daha çok doyurucu ve kalorice zengin yemekler yenirken, öğle vaktinde arzu edilirse meyve ya da meşrubatlar ara öğün olarak tercih edilirdi. Süt ve süt ürünleri de temel besin maddeleri arasında yer almaktaydı (keçi, koyun, inek sütü). Olanaklara ve yerleşikliğe göre sebze de tüketilirdi. Antalya’ya yerleşen Selçuklular mutfaklarına deniz ürünleri ve av hayvanlarını da eklemişlerdir. Osmanlı döneminde ise Selçukluların mutfak kültürü devam etmiştir. Hükmettikleri bölgelerin mutfaklarını da Osmanlı mutfağına kazandırmışlardır. Arap ve Fars yemekleri de hazırlanmaya başlanmıştır. Antalya’da bu dönemde narenciye (limon, portakal), meyve (şeftali, elma, dut, üzüm), tahıl (burçak, buğday, arpa, mısır), ceviz, susam yetiştiği kayıt altına alınmıştır.
Antalya yemeklerini şöyle sıralamak mümkündür:
- Çorbalar: Ala Çorba, Arabaşı Çorbası, Göce Çorbası, Hülüklü Çorba, Kekikli Çorba,; ovmaç, tutmaç, bulgur (dingil), toga (toyga), heyire, bakla, göce ve maş, kulak, külah, taktak, kelle ve sütlü buğday, paça, sütlü, pirinç, arap ve iplik şehriye, ekşili yumurta çorbaları; sütlü, kekikli, kesme, yoğurtlu, yarpızlı (dağ nanesi), etli ve etsiz, kulaklı, çilene, bulamaç, fesleğenli, fıstıklı ayran tarhanası; Yarpızlı Çorba, Yayla Çorbası
- Salat ve Mezeler: Börülce Salatası, Dağ Pancarı, Ebegümeci, Gelin Yemişi, Gelincik, Gerdeme (tere), Hibeş, Horoz İbiği, Humus, İğnelik, Kısır, Pancar,Pancarcık (labada), Şakşuka, Tahinli Patlıcan Közlemesi, Taratorlu Piyaz, Tarator, Tokmakan (semizotu), Toros Salatası, Yarpuz (dağ nanesi), Yemlik, Kuzu Kulağı, Deve Tabanı, Çiriş (kiriş), Gığışkan, Kır Pancarı, Ecibici (gıcıgıcı), Gıvşek, Kara oğlak, Kırşehit, Kızılot, körümen, Kazayağı, Şevketi Bostan, Arapsaçı, Mühliye, Suteresi salataları,
- Ana Yemekler: Alafaşı, Kabak Çintmesi, Kabak Çiçeği Dolması, Lorlu Biber Dolması, Domates Civesi, Kuzu Göbeği Kavurması, Borana, Keşkek, Kölle, Kabuklu Guru, Muhliye, Yörük Kebabı, Softalar Aşı, İlabada Aşı, Şevketi Bostan, Fava, Gülgas-Göleviz-Gölevez, Çılbır, Yumurta Gayganası; Patlıcan, kabak, taze fasulye, börülce, patates, bakla, pırasa, bamya, çiçek (karnıbahar), bezelye yemekleri (yahnisi); Soğan Öldürmesi, Lahana Yemeği - Dolması ve Civesi (kıyması), Ispanak Kavurması ve Yoğurtlaması, Domates Dolması, Biber Kızartması Yalancı Dolma, Sütlü Pırasa, Labada Sarması, Yahni (tas kebabı), Topça. Borana, otlu omletler, Balık ve diğer deniz ürünlerinin pilaki, kızartma ve buğulamaları,
- Hamur İşleri ve Tatlılar: Leğen Kömbesi, Aside, Sucuk Bulamacı, Hamali, Babata, Kıvrım, Fıtır, Kirkitle (Çivirdik), Su Böreği, Tepsi Böreği, Kapama, Bastarya-Babacana; Ispanak, su, kapama böreği; Otlu, peynirli börek; Peynirli, soğanlı, çökelekli katmer; Bükme, tomaç ve kapama, çulama gibi börek ve çörekler,
- Tatlılar: Kabak Tatlısı, Elmalı Baklava, Öküz Helvası, Kadayıf, Kıvrım, Arap Kadayıfı; Cevizli, fıstıklı baklava; Yumurta Tatlısı, Kaşık Bişisi, Lokur Lokur (lokma tatlısı), Tulumba, Sütlaç, Pelte, Pelize (süt, şeker ve pirinç karışımı), Muhallebi, Zerde, Güllaç, Gaziler Helvası, Tahin, Höşmerim, Ak Helva, Aşure
- Reçeller: Turunç Reçeli, Bergamot Reçeli, Pekmez, Patlıcan Reçeli, Karpuz Kabuğu Reçeli
- Turşular: Biber, Domates, Fasulye, Kelek, Hıyar, Kayakoruğu, Cin Biber, Havuç, Dolma Turşusu,
- Kışlıklar: Kavrulmuş buğday, kendirlik (kenevir tohumu), Çekilik,
- Ekmekler: Yufka, Bazlama, Gömbe (kömbe), Kastere (gastra), Tepsi Ekmeği, Darı Ekmeği; Susamlı, karanfilli ve sakızlı Peksimetler.
Antalya yöresel yemekleri ve ürünleri giderek artan öneme sahip olmaktadır. Gastronomi turizminin önemli bir parçası haline gelmişlerdir. Yöresel mutfak bir bölge ya da yörede yetişen ya da üretilen gıda maddelerinden oluşan mutfaktır. Mutfağın yöresel yiyeceklerinin hazırlama aşamaları ile sunulduğu aşamaya kadar olan süreç bölgesel kültür, gelenek ve göreneklere göre farklılık göstermektedir. Antalya mutfağında bölgede yetişen ürünlerin çeşitliliği, iklim koşulları ve imkanlar gibi etmenler rol oynarken, kültürel etkiler de belirleyici olmaktadır. Yerli halkın büyük çoğunluğunun yörük olması, yörük kültürünün baskın olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle mutfağında hayvani kökenli gıdalar yanı sıra tahıl, süt ve süt ürünleri yoğun olarak görülür. Ancak Antalya aynı zamanda bir sahil ve liman kentidir. Komşu bölgeler yanı sıra uzak ülkeler ile ticari ilişkileri nedeniyle birçok yabancı tüccarın getirmiş olduğu yemek çeşitleri de etkili olmuştur. Bu nedenle Arap ve Afrika mutfağının etkileri çağlar boyu görülürken, son yüzyıllarda Yunanistan’dan Ege Adaları'ndan, Balkan, Kafkasya’dan aldığı Türk göçü ile mutfağı etkilenmiştir.
Referanslar
Ak, Atılgan (2012). Antalya Mutfağı. İçinde; Dünden Bugüne Antalya, Antalya: T.C. Antalya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları; Çimrin, H. (2006). Bir Zamanlar Antalya, Yakın Zamana Yolculuk, İkinci Cilt, Antalya: Antalya Sanayi ve Ticaret Odası; Dere Yağar, H. (2012). Antalya Mutfak ve Yemek Kültürü Müzesi Tasarımı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Tanal Ö. (2020). Geleneksel Antalya Mutfağı. İçinde: Anadolu Mutfak Kültüründen Esintiler. Konya: Konya Kültür A.Ş. Yayınevi