Toplumsal bir olgu olan turizmin, sadece ekonomik boyutları ile ele alınıp anlaşılması mümkün değildir. Bu bağlamda, turizm sosyolojisi en genel anlamda, turizm olgusunun sosyolojik bir bakış açısı ile incelenmesi olarak ifade edilebilir. Turizm sosyolojisi temel olarak, turizm ve toplum arasındaki karşılıklı ilişkileri inceler ve böylelikle turizm olgusunun toplumsal boyutları ile birlikte anlaşılmasını sağlar. En genel anlamda, bir nüfus hareketi olan turizm, insanların barış zamanında gerçekleştirdikleri en geniş kapsamlı yer değiştirme hareketi olarak anlaşılabilir.

Turizm modern toplum insanının başlıca boş zaman faaliyetlerinden biridir. Modern insanının fiilen üretim sürecinin dışında bulunduğu zaman dilimi dışında, bulunduğu yerden başka bir yere gezip görme, dinlenme, eğlenme ve benzeri amaçlarla gitmesi olgusuna genel olarak turizm denir. Bu noktada bir toplumsal olgu olarak coğrafi hareketlilik olgusu gündeme gelmektedir. Bu bağlamda seyahat, turizmin önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Ancak kavramsal olarak turizm faaliyetini tanımlamak söz konusu olduğunda, konaklama seyahatten daha önemli bir yer tutmaktadır. Turizm genel olarak modern insanın boş zaman faaliyetlerinden biri olarak değerlendirilmekle birlikte, daha geniş kapsamlı olarak değerlendirildiğinde, sağlık ve iş amaçlı, özellikle kongre ve toplantı amacıyla düzenlenen geziler de genel olarak turizm kapsamında yer alan faaliyetler olarak yer almaktadır.

Bir sosyo-ekonomik olgu olarak turizm olgusunun ortaya çıkışı ve kavram olarak turizm kavramının kapsam ve içeriğini belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar XIX. yüzyılın sonlarına kadar uzanmaktadır. Bu bağlamda bir boş zaman etkinliği olarak ortaya çıkmış olan turizm olgusunun ortaya çıkışı ve toplumsal düzeyde yaygınlaşması; sanayileşme ve modernleşme ile birlikte toplumsal refahın artmasıyla birlikte gerçekleşti.

Tarihsel Süreçte Turizm Olgusunun Gelişimi

Turizm İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, özellikle son 30-40 yılda tüm dünyada ve Türkiye’de hızla yaygınlaştı. Turizmin gelişimi ve yaygınlaşması, ulusların milli gelir ve refah düzeylerindeki artışlarla çok yakından ilgilidir. Bu eğilim XXI. yüzyılda daha da hızlı bir şekilde arttı ve daha fazla sayıda insan bulunduğu ülke dışına çıkarak başka ülkeleri ziyaret etme eğilimine girdi. Turizm olgusunun tarihsel arka planına bakıldığında eski çağlara kadar gitmek mümkündür. Bununla birlikte turizmin toplumsallaşarak, toplumsal bir olgu haline gelmesi ancak sanayi toplumlarının ileri aşamalarında, sosyal devlet ilkesinin ortaya çıkması ve özellikle işçi sınıfının refah düzeyinin atmasıyla mümkün olabildi. Bugünkü anlamda turizm olayı, XIX. yüzyılın sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında önem kazandı. Modern turizm, sanayileşmenin bir sonucu, çok yönlü bir olay olarak, çeşitli faaliyetleri kapsayan bir hizmet endüstrisi niteliği kazandı.

Günümüzün modern turizmi, birbirine bağlı üç olgu arasındaki ilişkilerin sonucunda doğdu.

1. Gelişmekte ve yayılmakta olan sanayi uygarlığı verimlilik artışını sağladı, aynı zamanda şu imkanları da beraberinde getirdi.

- Ücretlerin ve gelirlerin artışı nedeniyle satın alma gücü ve gelir düzeyi arttı,

- Tatil sürecinin artması ya da çalışma sürecinin azalması ve emeklilik yaşının düşürülmesi ile birlikte insanların iş dışındaki zamanlarında kullanabilecekleri daha fazla boş zamanları ortaya çıktı. Bu unsurları, turizmin oluşması için birinci faktörün dört temel unsuru olarak şu şekilde ifade etmek mümkündür:

a) Gelir

b) Boş zaman

c) Teknik imkan

d) İstek.

2. Sanayi uygarlığının gelişmesiyle birlikte, doğal çevre, toplumsal yaşam, kişinin mesleki ve özel yaşamındaki dengeleri bozan çevre sorunları gibi birçok olumsuz etkiler ortaya çıktı.

3. Sanayi uygarlığının yarattığı olumsuzluklara karşı doyurabildiği psikolojik tatminler, ihtiyaçların çeşitliliği ve doğal kaynaklara dönüş olanağı sağlaması nedeniyle turizm, çözüm yollarından en önemlisi olmaktadır.

Turizm sektörü değerlendirmeye tabi tutulurken, yukarıda belirtilen, turizmin ortaya çıkışında etkili olan üç faktör ile birlikte, bu sektörün uluslararası ticaret ve kültür alışverişlerindeki önemli etkisini ve uluslararası ilişkilerin gelişmesindeki payını göz ardı etmemek gerekmektedir. Turizm, farklı sosyal ve kültürel yapıya sahip toplumlar arasında etkileşim sağlamakta, sosyal yapıyı ve toplumsal davranış kalıplarını etkilemekte ve daha başka değişimlere de neden olmaktadır. Ancak, turizm politikaları açısından turizm olgusuna daha geniş bir perspektifle bakmak yararlı olmaktadır.

Turizm sosyolojisi, sosyoloji disiplininin bir alt disiplini olarak 1930’lu yıllarda, turizmin kitleselleşmesi ile birlikte Almanya’da ortaya çıktı. Bu konuda Alman sosyolog Robert Glüksamn’ın Berlin’de kurmuş olduğu Farschungsinstitut für Fremdenverkehr, merkezinde önemli çalışmalar yapıldı.

Genel olarak sosyoloji toplumsal davranışı, bu davranışın dinamiklerini, toplumsal değişmeyi, yapıyı ve kurumları incelerken, turizm sosyolojisi ise turizm davranışını, turizmin toplumsal etkilerini, özellikle turizm faaliyetinin gerçekleştiği yerdeki yerel halk üzerindeki etkilerini inceler. XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde felsefeden ayrışarak bağımsız bir sosyal bilim disiplini haline gelmiş olan sosyoloji bir anlamda modern toplumların bilimidir. Bu anlamda sosyoloji, modern toplumu, toplumsal dinamikleri ve modern toplumun toplumsal davranışını anlama ve anlamlandırma çabasındadır. Turizm sosyolojisi ise modern toplumun bir toplumsal davranışı olarak ortaya çıkmış olan turizm faaliyetinin toplumsal boyutunu inceler.

Tarihsel olarak turizm sosyolojisi, turizmin değişik boyutlarını, özellikle insan ilişkileri boyutunu, görgül araştırmalara dayanan verilere dayalı olarak incelenmesini içerir. Turizm sosyolojisi öncelikle, seyahat, konaklama ve bunlarla ilgili sorunları ve çözüm yollarını içeren ve turizmin arz yönünü oluşturan boyutunu inceler. Daha sonra da turizmin talep boyutu olan turizm ürününün pazarlanması, sunulan servislerden müşteri memnuniyeti, müşteri davranışları, turizmin organizasyonu gibi konuları incelemektedir. Turizm sosyolojisinde ağırlıklı olan eğilim, turizmin fiziksel ve ruhsal anlamda bir yeniden yaratma etkinliği olduğu yönündedir. Bu eğilime göre yeniden yaratma etkinliği modern endüstriyel toplum ile birlikte ortaya çıktı.

Ücretli İzinler Boş Zaman

İşçi sınıfının ücretli izin haklarını elde etmeye başlaması kitle turizmi açısından son derece önemli olup XX. yüzyılın başlarına ortaya çıktı. Bazı Batı Avrupa ülkeleri ücretli izinleri Birinci Dünya Savaşı'nın hemen ertesinde kabul ettiler. Dolayısıyla bugün için gayet normal olarak kabul edilen, sekiz saatlik iş günü, hafta sonu izinleri ve ücretli yıllık izinler ve tüm bunların sonucunda oluşan turizm ve tatil, işçi sınıfının XIX. yüzyılda verdiği mücadeleler sonucunda elde etmiş olduğu haklardır. Kitle turizminin gelişimi ve turizmin sosyal bir olay ve olgu haline gelmesi de ancak, işçi sınıfının ücretli izin haklarını elde etmesi ve bunun sonucunda kendisine boş zaman yaratması ve böylelikle turizm faaliyetine katılmasıyla mümkün olabildi.

Ücretli hafta sonu izinleri ve yıllık izinler, endüstriyel toplumda günlük yaşamda, oldukça radikal değişikliklere yol açtı. Çalışma zamanıyla karşılaştırıldığında, insanların boş zamanları arttı, insanlar boş zamanlarını tatil, eğlence ve dinlenme amacıyla özgürce planlama olanağına kavuştular. İnsanlar kendi boş zamanlarını planlamak yoluyla aslında kendi özgürlüklerini yaratma olanağına sahip oldular. İşte bu boş zaman ve boş zamanın yarattığı özgürlük bir bakıma turizmin ortaya çıkış nedeni ya da gerekçesini oluşturdu. Endüstriyel toplumlarda boş zamanda gerçekleşen tatil ve eğlence gibi etkinlikler, tarımcı toplumdaki metafizik zamana karşılık gelmektedir; tarımcı toplumda boş zamanda tanrı için dua edilirken, endüstriyel toplumda denize girmeye ya da dağda kayak yapmaya gidilir oldu. Bu anlamda endüstriyel toplumda tatilin, tarımcı toplumdaki dua edilen spritüel zamana karşılık gelen, dolayısıyla kısmen kutsallık taşıyan bir anlamı vardır.