Büyük Türk mutasavvıfı Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin türbesinin bulunduğu Konya Mevlana Dergahı, Tekke ve Zaviyelerin İlgası Kanunu ile 1925’te kapatıldı. 1926 yılında Konya Âsar-ı Âtika Müzesi adıyla ziyarete açıldı. Müze, 1954 yılında yeniden düzenlenerek Mevlana Müzesi adını aldı. Mevlana Türbesi ve Dergahı’nın yapımına Selçuklu döneminde başlandı, ekleme ve onarımlar Osmanlı döneminde de sürdürüldü. Yapı topluluğunun yer aldığı alan, Selçuklular devrinde saraya ait bir has bahçe olup I. Alaaddin Keykubat tarafından Mevlana’nın babası Sultan-ül Ûlema’na (Bilginlerin Sultanı) bağışlandı. Mevlana’dan 42 yıl önce vefat eden babası buraya defnedildi. 17 Aralık 1273 yılında Mevlana’nın cenazesi aynı yere getirildi. Babasının başucuna defnedilerek bir türbe inşa edildi. Türbe, Selçuklu emiri Süleyman Pervane’nin eşi Gürcü Hatun, Emir Alaeddin Kayser ve Sultan Veled tarafından yaptırıldı. Yapının mimarı Tebrizli Bedreddin’dir. 1274 yılında tamamlanan ilk yapının dört filayağı üzerine oturan silindir gövdeli, üst örtüsünün konik olduğu düşünülüyor. 1396 yılında I. Bayezid döneminde yapı onarıldı ve iç mekân süslemelerle bezendi.

Günümüzde türbe, dört büyük filayağı üzerinde yükselen kemerlere oturan Selçuklu kümbetleri tarzındadır. Gövdesi dıştan 16 dilimli silindir biçimlidir. Yüksekliği ise 25 metredir. Türbenin gövde ve külah bölümleri firuze çinilerle kaplıdır. Kubbe gövdesinde lacivert şeride sülüs yazıyla Besmele ve Ayet’el Kürsi yer alıyor, külahın tepesinde altın kaplama bir alem yer alıyor. Semahane, mescid, dedegan hücreleri, mutfak ve şadırvan XVI. yüzyılda son biçimini aldı. Külliye büyük bir bahçe içinde yer alıyor. Üç cümle kapısı olup batı yönündeki Dervişan Kapısı’ndan avluya geçiliyor. Avluda selsebil, şadırvan ile neyzen mezarlığı, Beylerbeyi Hürrem Paşa, Fatma Hatun, Sinan Paşa ve Hasan Paşa'nın türbeleri yer alıyor. Türbe kapısından girilen kubbe örtülü küçük salon, Tilavet odası adını taşıyor. Yesarizade Mustafa İzzet, Mustafa Rakım, Mahmud Celaleddin, İzzet, Hamid, Hulusi, Mehmed Şefik gibi son devir Osmanlı hattatlarının yazıları ve sülüs, nesih, talik, levhalar sergileniyor. Yaprak üzerine işlenen yazılar ile mevlevi sikkesi biçiminde istif yazılar yazılmıştır. Levhalarda ayet, hadis, şiir ve güzel sözler yer alıyor. Tilavet odasından türbe medhaline gümüş kapı ile geçiliyor. Gümüş kapının kitabesi, 1599 yılında Sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın oğlu Hasan Paşa tarafından yaptırılarak Mevlana Türbesi’ne hediye edildi. Gümüş kapıdan geçilerek türbe medhaline ulaşılıyor. Kubbelerle örtülü, duvarları bitkisel motifler ve yazılarla süslüdür. Medhalin sağında ve solunda mezarlar vardır. Medhalin solunda yer alan altı sanduka, Sultan’ül Ûlema ile Belh’ten geldikleri söylenen Horasan erlerine aittir. Sağda iki kubbenin örtüğü (Kıbâb-ül aktâr, Kutuplar kubbeleri) zeminden yüksekçe mahaldeki mezarlar, Mevlana’nın soyundan gelenlere veya onun müridlerine aittir. Bu bölümde “Ya olduğun gibi görün, ya göründüğün gibi ol” ve Gel, gel, her ne olursan ol, yine gel. Kâfir, putperest, ve mecusi olsan da yine gel. Bizim dergahımız ümitsizlik dergahı değildir. Yüz kere tövbeni bozmuş isen yine gel. yazılı levhaları yer alıyor.

Medhalin sonuna doğru, Post Kubbesi adı verilen mukarnaslı kubbenin güneyinde Yeşil Kubbe (Kubbe-i Hadra) yer alıyor. İç dekoru, kalem işi motiflerle, kûfî ve sülüs yazılı ayetlerle bezendi. Bu bölümün kitabesine göre Sultan II. Bayezid devrinde onarıldı. Cephedeki ilk sanduka Hz. Mevlana’ya, diğeri oğlu Sultan Veled’e aittir. İki bombeli mermer sandukayı 1565 yılında Kanuni Sultan Süleyman yaptırdı. Her iki sanduka üzerinde II. Abdülhamid’in hediyesi 1894 tarihli, sırma işlemeli geniş birer örtü bulunuyor. Doğu yönünde ise babası Sultan’ül Ûlema’nın kabri üzerinde Selçuklu devrine ait ahşaptan yapılmış yüksek sanduka ise 1274 tarihlidir. On altı kollu şamdan ile altın ve gümüş kandiller, Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde, hükümdarlar, vezirler veya önemli kimseler tarafından hediye edildi. Mevlana Sandukası ile Huzuru, 1597 yılında Mahmud Paşa tarafından yaptırılan gümüş kafes ile gümüş panel ayırıyor. Osmanlı padişahları türbeyi ve dergahı ziyaretlerinde hediyeler vermiş ve vakıf gelirleri bağlamıştır. Yeşil Kubbe’nin kuzeyinde sema ayininin yapıldığı alan, Semahane ve bitişiğindeki mescit yer alıyor olup XVI. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde inşa edildi. Geniş salonu, meydan-ı şerif adını taşıyor. Kadın ziyaretçiler üstteki kafesli bölme, erkekler ziyaretçiler için zeminde yer alan mahfiller, ayrıca Nâat Kürsüsü, müzisyenler için (Mutrıp Hücresi) ve post makamı görülebiliyor. Mahfellerin üzerindeki levhalarda Mesnevi’nin ilk 18 beyiti yazılıdır. Semahanede XIV. ve XV. yüzyıllara ait Musul, İran, Osmanlı eseri, pirinç işlemeli ve yazılı kandiller ile şamdanlar yer alıyor. Mescid’e Huzur-ı Pir bölümünden veya avluya ulaşılan Çerağ Kapısı’ndan giriş sağlanıyor. Müezzin Mahfili ve Mesnevihan Kürsüsü özgün olarak korunuyor.

Avluda yer alan mutfak bölümü, III. Murat döneminde 1584 yılında medrese odalarıyla birlikte yaptırıldı. 1867’deki restorasyonla günümüzdeki görünümüne ulaştı. Mutfak, dergahın yemek gereksiniminin karşılandığı yer olmasının yanında, kazancı dede veya aşçı dede sorumluluğunda genç derviş adaylarının tekkeye kabul kararının verildiği ve eğitildiği dergah merkeziydi. Tonoz örtülü mutfakta bakır kazanlar ve diğer mutfak gereçlerinin ocak nişlerinde sergilendiği bu bölümde, döneme ait giyimli mankenlerle günlük işler canlandırılıyor. Medrese odalarında zikir tesbihi, keşkül, mütteka, pazarcı maşası, kandiller, seccadeler, elyazması Kur’anlar, mevlevi sikkeleri arasında Şems-i Tebrizi’ye ait başlık ve çeşitli müzik aletleri sergileniyor. Mevlana Müzesi büyük Türk mutasavvıfı, Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin türbesi ve dergah medresesi ile birlikte Mevlevi felsefesine, dergah yaşamına ait bilgi ve belgelerin sergilendiği ve korunduğu uluslararası önemde bir müze olarak tanıyor ve ziyaret ediliyor.