Büyük Türk mutasavvıfı Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin türbesinin bulunduğu Konya Mevlana Dergahı, Tekke ve Zaviyelerin İlgası Kanunu ile 1925’te kapatıldı. 1926 yılında Konya Âsar-ı Âtika Müzesi adıyla ziyarete açıldı. Müze, 1954 yılında yeniden düzenlenerek Mevlana Müzesi adını aldı. Mevlana Türbesi ve Dergahı’nın yapımına Selçuklu döneminde başlandı, ekleme ve onarımlar Osmanlı döneminde de sürdürüldü. Yapı topluluğunun yer aldığı alan, Selçuklular devrinde saraya ait bir has bahçe olup I. Alaaddin Keykubat tarafından Mevlana’nın babası Sultan-ül Ûlema’na (Bilginlerin Sultanı) bağışlandı. Mevlana’dan 42 yıl önce vefat eden babası buraya defnedildi. 17 Aralık 1273 yılında Mevlana’nın cenazesi aynı yere getirildi. Babasının başucuna defnedilerek bir türbe inşa edildi. Türbe, Selçuklu emiri Süleyman Pervane’nin eşi Gürcü Hatun, Emir Alaeddin Kayser ve Sultan Veled tarafından yaptırıldı. Yapının mimarı Tebrizli Bedreddin’dir. 1274 yılında tamamlanan ilk yapının dört filayağı üzerine oturan silindir gövdeli, üst örtüsünün konik olduğu düşünülüyor. 1396 yılında I. Bayezid döneminde yapı onarıldı ve iç mekân süslemelerle bezendi.

Günümüzde türbe, dört büyük filayağı üzerinde yükselen kemerlere oturan Selçuklu kümbetleri tarzındadır. Gövdesi dıştan 16 dilimli silindir biçimlidir. Yüksekliği ise 25 metredir. Türbenin gövde ve külah bölümleri firuze çinilerle kaplıdır. Kubbe gövdesinde lacivert şeride sülüs yazıyla Besmele ve Ayet’el Kürsi yer alıyor, külahın tepesinde altın kaplama bir alem yer alır. Semahane, mescid, dedegan hücreleri, mutfak ve şadırvan XVI. yüzyılda son biçimini almıştır. Külliye büyük bir bahçe içinde yer alır. Üç cümle kapısı olup batı yönündeki Dervişan Kapısı’ndan avluya geçilir. Avluda selsebil, şadırvan ile neyzen mezarlığı, Beylerbeyi Hürrem Paşa, Fatma Hatun, Sinan Paşa ve Hasan Paşa'nın türbeleri bulunur. Türbe kapısından girilen kubbe örtülü küçük salon, Tilavet odası adıyla anılır. Yesarizade Mustafa İzzet, Mustafa Rakım, Mahmud Celaleddin, İzzet, Hamid, Hulusi, Mehmed Şefik gibi son devir Osmanlı hattatlarının yazıları ve sülüs, nesih, talik, levhalar sergileniyor. Yaprak üzerine işlenen yazılar ile mevlevi sikkesi biçiminde istif yazılar yazılmıştır. Levhalarda ayet, hadis, şiir ve güzel sözler yer alır. Tilavet odasından türbe medhaline gümüş kapı ile geçilir. Gümüş kapının kitabesi, 1599 yılında Sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın oğlu Hasan Paşa tarafından yaptırılarak Mevlana Türbesi’ne hediye edildi. Gümüş kapıdan geçilerek türbe medhaline ulaşılıyor. Kubbelerle örtülü, duvarları bitkisel motifler ve yazılarla süslüdür. Medhalin sağında ve solunda mezarlar vardır. Medhalin solunda yer alan altı sanduka, Sultan’ül Ûlema ile Belh’ten geldikleri söylenen Horasan erlerine aittir. Sağda iki kubbenin örtüğü (Kıbâb-ül aktâr, Kutuplar kubbeleri) zeminden yüksekçe mahaldeki mezarlar, Mevlana’nın soyundan gelenlere veya onun müridlerine aittir. Bu bölümde “Ya olduğun gibi görün, ya göründüğün gibi ol” ve "Gel, gel, her ne olursan ol, yine gel. Kâfir, putperest, ve mecusi olsan da yine gel. Bizim dergahımız ümitsizlik dergahı değildir. Yüz kere tövbeni bozmuş isen yine gel" yazılı hat levhalar görülür.

Medhalin sonuna doğru, Post Kubbesi adı verilen mukarnaslı kubbenin güneyinde Yeşil Kubbe (Kubbe-i Hadra) yer alır. İç dekoru, kalem işi motiflerle, kûfî ve sülüs yazılı ayetlerle bezenmiştir. Bu bölümün kitabesine göre Sultan II. Bayezid devrinde onarıldı. Cephedeki ilk sanduka Hz. Mevlana’ya, diğeri oğlu Sultan Veled’e aittir. İki bombeli mermer sandukayı 1565 yılında Kanuni Sultan Süleyman yaptırmıştır. Her iki sanduka üzerinde II. Abdülhamid’in hediyesi 1894 tarihli, sırma işlemeli geniş birer örtü bulunur. Doğu yönünde ise babası Sultan’ül Ûlema’nın kabri üzerinde Selçuklu devrine ait ahşaptan yapılmış yüksek sanduka ise 1274 tarihlidir. On altı kollu şamdan ile altın ve gümüş kandiller, Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde, hükümdarlar, vezirler veya önemli kimseler tarafından hediye edilmiştir. Mevlana Sandukası ile Huzuru, 1597 yılında Mahmud Paşa tarafından yaptırılan gümüş kafes ile gümüş panel ayırır. Osmanlı padişahları türbeyi ve dergahı ziyaretlerinde hediyeler vermiş ve vakıf gelirleri bağlamıştır. Yeşil Kubbe’nin kuzeyinde sema ayininin yapıldığı alan, Semahane ve bitişiğindeki mescit yer alıyor olup XVI. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde inşa edilmiştir. Geniş salonu, meydan-ı şerif adını taşır. Kadın ziyaretçiler üstteki kafesli bölme, erkekler ziyaretçiler için zeminde yer alan mahfiller, ayrıca Nâat Kürsüsü, müzisyenler için (Mutrıp Hücresi) ve post makamı görülebilir. Mahfellerin üzerindeki levhalarda Mesnevi’nin ilk 18 beyiti yazılıdır. Semahanede XIV. ve XV. yüzyıllara ait Musul, İran, Osmanlı eseri, pirinç işlemeli ve yazılı kandiller ile şamdanlar yer alır. Mescid’e Huzur-ı Pir bölümünden veya avluya ulaşılan Çerağ Kapısı’ndan giriş sağlanır. Müezzin Mahfili ve Mesnevihan Kürsüsü özgün olarak korunur.

Avluda yer alan mutfak bölümü, III. Murat döneminde 1584 yılında medrese odalarıyla birlikte yaptırıldı. 1867’deki restorasyonla günümüzdeki görünümüne ulaşmıştır. Mutfak, dergahın yemek gereksiniminin karşılandığı yer olmasının yanında, kazancı dede veya aşçı dede sorumluluğunda genç derviş adaylarının tekkeye kabul kararının verildiği ve eğitildiği dergah merkezi niteliğindeydi. Tonoz örtülü mutfakta bakır kazanlar ve diğer mutfak gereçlerinin ocak nişlerinde sergilendiği bu bölümde, döneme ait giyimli mankenlerle günlük yaşam canlandırılmıştır. Medrese odalarında zikir tesbihi, keşkül, mütteka, pazarcı maşası, kandiller, seccadeler, elyazması Kur’anlar, mevlevi sikkeleri arasında Şems-i Tebrizi’ye ait başlık ve çeşitli müzik aletleri sergilenmektedir. Mevlana Müzesi büyük Türk mutasavvıfı, Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin türbesi ve dergah medresesi ile birlikte Mevlevi felsefesine, dergah yaşamına ait bilgi ve belgelerin sergilendiği ve korunduğu uluslararası önemde bir müze olarak tanınmakta ve ziyaret edilmektedir.