Diyarbakır’ın Sur ilçesi, Lala Bey Mahallesi’nde bulunmaktadır. Eserin mülkiyeti Süryani Kadim Meryem Ana Kilisesi Cemaati Vakfı’na aittir. Eser, Diyarbakır’daki Ortodoks Süryanilere ait faal durumdaki tek kilisedir. Kilisenin kesin inşa tarihi bilinmemekle birlikte III. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Rivayete göre yapının yerinde şemsilerin tapınağı bulunuyordu. MS 280 yılında burada kilise yapılmıştır. Meryem Ana Kilisesi yapı kompleksi üzerinde farklı dönemlerde yapılan onarımlara ve eklemelere ait 14 yazıt mevcuttur. Bu yazıtlardan en eskisi 1533 yılında yapılan onarıma aittir. Bu kitabede yapının yenilendiği belirtilmektedir. Yapı MS 1297 ve 1648 de yangın geçirmiştir. Kilisenin, 1689’da apsis bölümü, 1693’te Mor Yakup kısmı onarılmıştır. Kilise, 1719, 1850, 1881 ve 1914 yıllarında da onarılmış ve çeşitli eklemeler yapılmıştır. Kilisenin en son restorasyonu 2004-2005 yılları arasında yapılmıştır.

Kilise, farklı dönemlerden eklenen yapıların oluşturduğu bir kompleksten ibarettir. Bu yapı kompleksi içinde Meryem Ana Kilisesi, Mor Yakup kutsal alanı, dört avlu, derslik ve lojman bulunmaktadır. Yapı kompleksinin güneydoğu köşesinde bulunan patrik kapısı günümüzde kullanılmaktadır. Meryem Ana Kilisesi yapı kompleksinin avlularına açılan üç kapıdan, güney cephede (ana sokakta) bulunan kapı günümüzde açıktır. Birinci avlunun batısında derslik doğusunda lojman bulunmaktadır. Ana avlunun güney kanadında derslik, kuzeyi kanadında eskiden okul olarak kullanılan, günümüzde ise papaz evi olarak kullanılan yapı, doğu kanadında kilise yer almaktadır. Üçüncü avlunun doğu kanadında Mor Yakup kutsal alanı bulunmaktadır. Meryem Ana kilisesi merkezi plan şemasına sahip olup kubbe ile örtülüdür. Kilise: narteks, naos, mezbah ve Kduşkudşin (Apsis) kısımlarından oluşmaktadır. Nartex kısmı sütunlara oturan kemerlerle ayrılan üç gözlü bir planlamadır. Narteks’ten bir kapıyla naos (harim) kısmına girilmektedir. Naos kısmı, tek kubbeli, merkezi planlı olup sekiz ayak üzerine yükselen tuğladan bir kubbeyle örtülüdür. Naos’un doğu ucunda daha çok güneyli bir özellik olan ortada büyük yanlarda ise daha küçük ebatlardan oluşan üçlü apsis uygulaması bulunmaktadır. Kilisenin inşasında, taşıyıcı ve duvarlarda düzgün kesme taş malzeme, üst örtüde tuğla malzeme kullanılmıştır. Meryem Ana Kilisesi’nin, güneydoğu köşesinde kilisenin çan kulesi yükselmektedir. Çan kulesi bazalt taş ile dört sıra yükseltilen kare kaide üzerine oturan, dört adet sütunce ile yükseltilen ve tüm yönlerden üç dilimli kemer açıklıklarına sahip, üzeri kubbe ile örtülüdür.

İlk kiliseden günümüze Roma dönemine tarihlenen kapısı ve apsis kemeri ulaşmıştır. Kapı ve apsis kemeri mimari bezemeleri ile dikkat çekmektedir. Eser, ahşap işçiliği, sütunları, sütun başlıklarının parmaklıkları, kürsüleri ve ikonaları ile ün yapmıştır. Meryem Ana Kilisesi 100 yıl Patriklik merkezliği yaptı. Kilisede Ortodoksların en büyük şairi, Suruçlu Mor Yakup gömülüdür. Ortodoks Süryanileri, ibadette Mor Yakup’un yazdığı ilahileri okuyorlar ve ibadette onun makamlarını söylüyorlar. Mor Yakup’un yanı sıra Hindistan’da vefat eden ünlü din adamı Mar Toma ve Diyarbakırlı Episkopos Bar Salibi’nin kemikleri burada gömülüdür. Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği haçın bir parçası Meryem Ana Kilisesi’nde bulunmaktadırr ve gelen ziyaretçilerin ilgisini çekmektedir. Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi gerek mimari ve süsleme özellikleri gerekse üstlendiği tarihi misyonuyla dikkat çekmektedir. İbadete açık olan kilise, yerli ve yabancı turistin ziyaretine açıktır.