Manusa
Doğal ve Kültürel Miras Eğitim Zanaat Somut Olmayan Kültürel Miras Geleneksel El Sanatları
-
2024
Malatya’nın Arapgir ilçesinde yün, pamuk ve nadiren ipek iplik kullanılarak dokunmuş geleneksel el dokuma kumaşların adına Manusa denilmektedir. Arapgir, Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nin batı kesiminde, Yukarı Fırat bölümünde, Fırat Vadisi'nin batı yakasında yer alan Malatya ilinin bir ilçesidir. Roma döneminde “Daskuza” olarak adlandırıldığı görülmektedir. Manusa; Latince “el” anlamına gelen “manus” kelimesinden kaynağını almaktadır. XIX. yüzyılın ortalarında tekstil sanayiindeki ilerleme ile İngiltere'den satın alınan ipliklerin kullanılması ile üretilen manusa sebebiyle Arapgir iktisadi büyüme göstermiş ve XIX. yüzyılda özellikle kumaş imalatı ve satışında oldukça önemli bir konuma sahip olmuştur. Avrupa Sanayi İnkılabı sonucu meydana gelen bu gelişme ile Arapgir civarındaki dokumacılar 1830’lu senelerde İngiltere’den satın alınan ipliği kullanmaya başlamıştır.1836 tarihinde Arapgir bölgesinde 1000 tezgâhta İngiliz ipliği ile yapılan pamuklu kumaşlar kaydedilmiştir. Üretim 30–40 yıl sonrasında da düzenli bir şekilde devam etmiştir. 1880’lerde bin tezgâh kaba pamuklu dokuma imal edildiği ve 1885’te üretimin 120.000 top (bir top kumaşın yaklaşık beş metre olarak hesaplanarak) seviyesine yükseldiği tutulan notlarda ifade edilmiştir ve ilerleyen seneler içinde manusa dokumacılığı büyüyerek sürmüştür. XX. yüzyıl başlarken, senelik ortalama 360 bin top farklı desen kumaşın üretildiği kayıtlara geçmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Selçuklu devrinde Malatya sanayisinde kumaş tezgâhların sayısı 12.000 ila 19.000 arasında olduğu ve şehrin ekonomisinin ileri seviyede olduğu belirtilmiştir. Arapgir’de manusa ve beyaz pamuklu gezi dokumaları eklenmiştir ayrıca on beş fabrika, dokuz pamuk iplik tüccarı ve on sekiz dokuma kumaş satıcısı bulunduğu kaydedilmiştir. Kumaşlar ülke dışına ihraç edilmektedir. Fransız seyyah Cuınet’ in, Arapgir hakkında vermiş olduğu bu bilgiler 1890 yılını işaret etmektedir. 1930 yılına gelindiğinde Arapgir dokuması manusa ülkenin her tarafında bilinmekte ve sağlamlığı sebebiyle tercih edilmektedir. Kuzeyden ve güneyden yurdışı sınır komşu ülkelere satışı yapılmış ve Halep, Şam’a kadar gönderilmiştir. Arapgir manusa dokuyucularının 1836’da birçoğunun Ermeni olduğu belirtilmiş olsa da 1880’de Arapgir halkının çoğunun manusa dokumasını yaptığı kayıtlarda yer almaktadır. Malatya şehir merkezinde kurulan “Sümerbank Malatya Bez ve İplik Fabrikası” kısa sürede büyük bir üretim hızı yakalamıştır. 1939 yılında evlerde yapılan gezi, alaca ve manusa gibi ipek ve pamuk dokumalarında 1400 kişi çalışmaktadır. Düşük sayıda üretilen ipek imalatının arttırılmasında ilçede uygun ortamın varlığı belirtilmiştir. Yabancı seyyahların literatüre kazandırdığı bilgilerden Arapgir’in manusa ve gezi adı verilen iki tür pamuklu kumaş türünde üretim yaptığı görülmektedir. Guyu olarak tanımlanan çukur tipteki tekgahlarda jakarlı teknikte boyuna yollu ve nakışlı denilen desenlerde dokunmuştur. Çukur ve jakarlı el işçiliği ile yapılan ağaç tezgâhlar ile yün ve pamuklu ipliklerle dokunan yollu ve nakışlı kumaşın manusa olarak adlandırıldığı bilinmektedir. Köylülerin giydiği pamuklu kumaşlar düz, çiçekli, petikli, bademli yılan eğrisi, taraklı manusa olarak tanımlanmıştır. Kullanılan renkler ise lacivert, kırmızı, sarı, yeşil, bordo, pembe, siyah, beyaz, mavi, kahverengi ağırlıklıdır. Manusa desenleri; top çiçek, dal çiçek, muş çiçek, badem çiçek, badem, yılan eğrisi, tabura çiçek, sandıklı, sarıçiçek, ay yıldız, kemha tanımlamaları ile doğadan kaynağını alan stilize motifler ile üretilmiştir. 1013 numaralı ile – Arapgir Belediyesi tarafından Mahreç İşareti ile tescil ettirilmiştir. 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında 11.09.2020 tarihinden itibaren korunmak üzere 26.01.2022 tarihinde tescil edilmiştir. (1999 yılında görüşme yapılan Sarkis usta 1911 yılında doğmuş ve 1976 yılına kadar evinde guyu tezgahta manusa dokumuştur. Manusa dokumaya «Hanber» olarak «iplik boyayan» çırak olarak başlamıştır. Günde 18 saat çalışmış 30 metreye kadar kumaş dokumuştur. Gaz feneri ile akşamları siparişleri yetiştirmeye ve en düşük beş metre dokumaya gayret etmiştir. Fotoğraflar Aral arşivi 1999) Ayrıca; 2024 yılında COST Euroweb-19131 numaralı projede, Türkiye'den bir ilk olarak tekstil alanında üç farklı hibe almaya hak kazanan tek üye olan Songül Aral'ın proje konularından biride Manusa dokumalarının teknik özelliklerinin anlatılmasıdır.
Referanslar
Aksın, A, Erdal K. (2002). Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arapgir, OTAM Dergisi, 13: 91-125; Aral. S. (1999). Malatya Arapgir İlçesi Manusa Dokuması. (Basılmamış Bitirme Tezi). konya: Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi; (Özkan A., Aral S. (2000). Malatya Arapgir Manusa Dokumaları, III.Ulusal Türk El Dokumalarına Yaklaşım ve Sorunları Sempozyum Bildirileri. 17-18 Mayıs 2000 Konya); Arseven. C. E. (1998). Sanat Ansiklopedisi III. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi; Aytaç, Ç. (1997). El Dokumacılığı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi; Levent A. Levent. C. (2021). Arapgir Ve Manusanın Tarihî Seyri, International Social Sciences Studies Journal, 7 (82): 1869-1896; Özbel, K.(t.y.). Kılavuz Kitaplar XI El Sanatları III Eski Türk Kumaşları. Ankara: CHP Halkevleri Bürosu Yayınları,.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
https://euroweb.uw.edu.pl/news/members-and-research/webinar-on-manusa-hand-weaving-from-the-arapgir-district-of-malatya-turkiye, (Erişim tarihi: 13. 11. 2024); https://sssjournal.com/files/sssjournal/797246791_02_82_7_ID3115_Levent_1869-1896.pdf, (Erişim tarihi: 13. 11. 2024)