Kırkyama
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Somut Olmayan Kültürel Miras Geleneksel El Sanatları Koleksiyon
-
2025
Yama kelimesi; “Delik ve yırtığı uygun parça ile onarma, kapatma” ve “bu iş için kullanılan parça” (Türkçe Sözlük 1983: 1274) olarak tanımlanmıştır. Kırkyama ise Türk kültüründe özellikle yokluk anlarında çok kullanılan bir teknik olmuştur. Kırkyama, Türkmen ağzıyla “ulama” olarak isimlendirilmiştir. Kırkyamanın birbirinden farklı ve çeşitli isimleri vardır. Kırkyama; kırkpare, çapıt işi, yamalı bohça, parçalı, benekli iş, kırık benek, ek işi, hanım dilendi bey beğendi, aplike, kırıklı iş, oturtma gibi isimler kullanılmaktadır. İsimler yöreden yöreye değişse bile uygulama yöntemi ve işlevi değişmemektedir. Türk dili hakkında ilk sözlük olarak bilinen “Dîvânu Lugâti’t-Türk”te Kaşgarlı Mahmud yama, elbise yaması olarak “ulağ” kelimesini kaydetmiştir (Ölmez 2023:897).
Osmanlı saray atölyelerinde “hezarpare” denilmiştir (Delibaş 2007: 120). Osmanlı döneminde Saraybosna’ya bağlı Benaluka kasabası, kırkyamaları ile tanınmaktadı (Özpulat 1994: 38). Batı özentisinde olanlar ise patchwork ismini tercih etmektedirler. Kırkyama, dünyada çok sayıda kültürde kullaılan bir tekniktir. Bu nedenle kırkyamanın nereden çıktığına dair kesin bilgi yoktur.
Anadolu Türk kültüründe, kullanılmayan ya da giyilmeyen kumaş parçaları, giysilerin değerlendirilerek belirli biçimlerde kesilerek birbirine dikilmesiyle oluşturulan dokusal yüzey tekniğine “kırkyama” adı verilmektedir. Kırkyama özellikle yokluk zamanlarında tercih edilmesine ek olarak çok sevildiği için halk sanatının önemli örneklerinin verilmesine neden olmuştur. Bazı kırkyama örneklerinde güneş, yıldız, üçgen, eşkenar dörtgen, daire gibi şekiller kullanıldığı görülmektedir. Bu teknik ile örtü, yorgan, bohça, giysi gibi çok çeşitli örnekler oluşturulmaktadır.
Osmanlı sarayındaki kırkyama örnekleri araştırıldığında bu örneklerin sanat eseri niteliği taşıyacak özelliklerde olduğu görülmektedir. Osmanlı sarayında yapılan kırkyamalarda ipekli kumaşlar, halk kırkyamalarında ise pamuk, keten, yün, ipek kumaşlar malzeme olarak kullanılmıştır. Önceleri zorunlu olarak kullanılan bir teknik iken günümüzde sanat sergileri ve yarışmaları olan bir alana dönüşmüştür.
Geleneksel bir teknik olan kırkyamanın tüm dünyada farklı örnekleri vardır. Eski giysi ve atık halindeki kumaşların yeniden değerlendirmesi, sürdürülebilir dünya için çok önemlidir.
Referanslar
Anonim (2002). Örtülerle Barış 2000 Peace with Quilts Uluslararası Kırkpare Sergisi Kataloğu. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı; Atasoy, Nurhan, Denny, Walter B., Mackie, Louise W., Tezcan, H. (2001). İpek Osmanlı Dokuma Sanatı. İstanbul: TEB Türkiye Ekonomi Bankası İletişim ve Yayıncılık A.Ş.; Delibaş, Selma (2007). Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki İşleme Koleksiyonu: Bohça, Seccade, Yastık ve Levhalar (ss. 113-121). İçinde; H. Tezcan ve S. Okumura (Editörler). İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Vehbi Koç Vakfı Yayınları; Erden, A. (1998). Anadolu Giysi Kültürü Anatolian Garment Culture, Kendisi, Ankara; Komisyon (1983). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu; Ok, M. (2012). Topkapı Sarayı Padişah Kaftanlarının Üretim Aşamalarında Kullanılan Dikiş Teknikleri ve Süsleme Öğeleri (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü; Ölmez, M. (Ed.) (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk Türk Dilinin İlk Sözlüğü Kaşgarlı Mahmud, Türkçesi: Mehmet Zeki Pakalın. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları; Özaslan, S. (2001). Geleneksel Sanatlarımızdan Kırkpare-Parça Birleştirme (Patchwork). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları; Özpulat, F. (1994). Geleneksel Kültürümüzde Kırkpare, Tekstil ve Mühendis, 8: 46, 37-41; Tansuğ, S. (1985). Türkmen Giyimi: İstanbul: Akbank Kültür Yayınları; Tezcan, H. (2000). Parçalı Bohçalarımız, ETSD Magazine, İstanbul, 7: 58-61; Tezcan, H. ve Okumura, S. (Editörler) (2007). Topkapı Sarayı Müzesi Döşemelikler. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Vehbi Koç Vakfı Yayınları; Uğurlu, A. (2020). Türkiye’de Geleneksel El Dokumacılığı Eğitimi, Arış, Aralık, 17: 22-43; Uğurlu, S. S. (2018). Geleneksel Tekstil Teknikleriyle Yeni Sanatsal Çalışmalar (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Eser Metni). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Anonim (2002). Örtülerle Barış 2000 Peace with Quilts Uluslararası Kırkpare Sergisi Kataloğu. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı; Delibaş, S. (2007). Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki İşleme Koleksiyonu: Bohça, Seccade, Yastık ve Levhalar (ss. s. 113-121). İçinde; H. Tezcan ve S. Okumura. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Vehbi Koç Vakfı Yayınları; Erden, A. (1998). Anadolu Giysi Kültürü Anatolian Garment Culture, Kendisi, Ankara; Özaslan, S. (2001). Geleneksel Sanatlarımızdan Kırkpare-Parça Birleştirme (Patchwork). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları; Özpulat, F. (1994). Geleneksel Kültürümüzde Kırkpare, Tekstil ve Mühendis, 8: 46, 37-41; Tezcan, Hülya ve Okumura, Sumiyo (Ed.) (2007). Topkapı Sarayı Müzesi Döşemelikler. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Vehbi Koç Vakfı Yayınları; Uğurlu, Servet Senem (2018). Geleneksel Tekstil Teknikleriyle Yeni Sanatsal Çalışmalar (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Eser Metni). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.