Geleneksel Keçe Yapımı
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Geleneksel El Sanatları
-
2025
İnsanların uygarlık tarihi boyunca ilk keçenin nerede ve nasıl üretilmiş olduğu hakkında kesin ve net bir bilgi yoktur. Keçe yapımı yaygınlaşmış yerlerde soğuk iklim şartlarının olduğu ve özellikle koyun yetiştiriciliğinin oldukça yaygın yapıldığı görülmektedir (Uğurlu 2018: 56-59). Geleneksel tekstillerde kullanılan her malzeme karakteristik özelliklere sahiptir. Keçeleşme, yünün en karakteristik fiziksel özelliğidir. Yün lifinin yüzeyi incelendiğinde pulcuklu kiremit dizisi gibi bir yapıda olduğu görülür. Yün lifleri doğada belirli ısı, basınç, ürik asit, sabun gibi madde ve işlemlerin etkisiyle yün lifleri birbirleriyle kenetlenerek keçeleşmekte ve “keçe” adı verilen dokusal yüzey oluşmaktadır. Koyunun üzerinden kırkım yoluyla elde edilen yünün fiziksel özelliklerinden olan keçeleşme kullanılarak keçe yapılmaktadır. “Keçeleşme, hayvansal liflerin örtü hücrelerinin birbirine çözülmeyecek şekilde kenetlenmesiyle meydana gelir” (Kazar 2001: 22). Bunun yanı sıra “Mağara döneminde keçe, yün artıkları, sıvı, basınç gibi etmenlerle, yün elyafının yapısından kaynaklanan özelliğinden ötürü kendiliğinden oluşmuştur” (Uğurlu 1997: 469). Keçe alanında yapılan tüm geleneksel eylem ve örneklerin temeli daima yün olmuştur ve olmaya devam edecektir. Yün özellikle Anadolu göçebelerinin dokumalarında da kullandığı temel malzemedir. Anadolu yünlü dokumalarında malzeme olarak baharda kırkımı yapılan kış yünü (yapağı), sonbaharda kırkımı yapılan yaz yünü ise keçe yapımında kullanılmaktadır. Halk kültürüne ait zanaatsal çalışmalardan keçe, saray ve yönetici çevresinde gündeme gelseler bile taşraya ait, basit, kaba halk uğraşları olarak kabul edilmiştir. (Uğurlu 2005: 10).
Anadolu halk yaşamında göçebeler ev yerine çadır kullanımını tercih etmişlerdir. “Göçebe yaşamında en önemli korunma aracı çadırdır. Yerleşik yaşam sürenlerin evi ne ise, göçebe yaşam sürenlerin çadırı da aynıdır” (Begiç 2017: 26). Orta Asya bozkır kültüründe yaşayan Oğuz boyları, kullandıkları keçe malzeme ile yalıtımda kullandıkları bu çadırlara “Yurt” ya da “Topak Ev” adı vermişlerdir. Barınmak için ev olarak kullandıkları mekanların iç ve dış çevresine, soğuk, nem ve rüzgârdan korunmak için önemli bir yalıtım maddesi olan keçeleri kullanmışlardır. Yurt, birbirine geçmelerle bağlantılanan ahşap parçalarla oluşturulan taşıyıcı iskelet üzerine keçelerin konulması ve kolan, çarpana gibi dar dokumalarla sabitlenerek oluşturulan mekanlardır.
Rus arkeolog S. I. Rudenko’nun Ural Altay Dağları Pazırık Vadisi’ndeki kurgan kazılarında, MÖ V- MÖ IV. yüzyıllara tarihlendirilen İskit/Saka Türklerine ait çok sayıda keçe teknikli örtüler ile yurt içlerine ise orada yaşayanları her türlü kötülükten koruduğu düşünülen “ongun” adındaki keçe heykelcikler bulunmuştur (Begiç 2017: 19-32).
Anadolu’daki keçe, keçecilik ve keçe yapımının geçmişi araştırıldığında, Hitit kadınlarının yaygın olarak keçeden yapılmış sivri başlıklar (Türkoğlu, 2002: 31). Antik Çağda Batı Anadolu’nun sahil kesimlerinde ise keçeden yapılmış basık başlıklar ve ayrıca Anadolu Roma Döneminde ise halkın keçeden yapılmış çeşitli başlıklar kullandıkları bilinmektedir.
Anadolu’daki Oğuzların Yörük ve Türkmen boylarının XI. yüzyıl ve sonrasında keçeden yapılmış “börk” ve“külah” adı verilen başlıkları, çobanlar ise “kepenek” adını verdikleri soğuk ve rüzgârdan koruyan üst giysileri kullanmış olduklarına dair bilgi ve bulgular vardır (Uğurlu, 2018: 57). Anadolu Selçukluları döneminde şehir çarşıları üretim yapılan işlere göre isimlendirilmiştir. Bu dönemde en kalabalık üretim gruplarından biri “keçeciler çarşısı” olmuştur (Begiç, 2017: 42; Baykara, 2002: 352). 13. yüzyılda Anadolu’da kurulan Ahi Teşkilatının yapısında keçe yapan esnaf ve sanatkarlardan oluşan “Keçeciler Esnafı” önemli meslek kollarından biri olmuştur. Osmanlı ordusunda kullanılan asker başlığı, çizme, çadır, eğer, at koşumları ile giysilerinde malzeme olarak sıklıkla keçe tercih edilmiştir.
Keçenin her dönemde kırsal kesimdeki halk tarafından kullanılmış olduğu bilinmektedir. Keçeler kullanıldıkları yere, fonksiyonlarına ve özel durumları ifade etmede kullanılmak farklı işlevleri olacak biçimde hazırlanmaktadırlar. Arakıye küllah, börk, Elif-i Nemed, havut keçesi, Hayderi / Hayderiyye, Kalabak, kapı perdesi, kar keçesi, çadır keçesi, yer yaygısı, iç mekân keçeleri, yük keçesi, sargı keçesi/kundak, namazlık, semer keçesi, kepenek, keçe külah, sikke, keçe çizme, süt keçesi, ter keçesi, atkı/şal, çanta, şapka, keçe takı, muz keçesi, yelek gibi keçe çeşitleri vardır (Begiç 2017: 197-210).
Cumhuriyet döneminde ise Anadolu’da Afyon, Balıkesir, İzmir Bademli, İzmir-Ödemiş İzmir-Tire, Konya, Manisa-Kula, Manisa-Akhisar, Isparta-Yalvaç gibi merkezlerde halen keçe ustaları ile geleneksel keçecilik devam etmektedir.
Keçe, göçebe kültürünün vazgeçilmez objelerinden olduğu için kullanım alanı çok geniştir. Günümüzde geleneksel keçe yerine sanayi keçelerinin kullanımı, yaygınlaşmış olsa da geleneksel keçe yapımı halen devam etmekte ve ülkemizdeki akademisyenler tarafından yeni tasarımlar ve uygulamalarla sanatsal arayışlar sürdürülmektedir.
Referanslar
Begiç, H. N. (2017). Türk Keçecilik Sanatı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları; Kazar, M. (2001). Günümüz Konya Yöresi (Merkez) Geleneksel Keçe Yapımı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü; Murat, S. (2011). Etnografya, Türk ve İslam Eserleri Müzesi. Ankara: Bilkent Kültür Girişimi Yayınları; Osman Hamdi Bey ve Marie de Launay (1999). 1873 Yılında Türkiye’de Halk Giysileri Elbise-i Osmaniye (Çev. Erol Üyepazarcı). İstanbul: Sabancı Üniversitesi; Türkoğlu, S. (2002). Tarih Boyunca Anadolu’da Giyim Kuşam. İstanbul: Atılım Kağıt Ürünleri ve Basım San. A.Ş.; Uğurlu, A. (1997). Dokuma. İçinde; Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (ss. 467-471). İstanbul: YEM-YAYIN Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları; Uğurlu, A. (2005). Türk Sanatı Kavramı Perspektifinde El Sanatları, V. Türk Halk Kültürü Kongresi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara; Uğurlu, S. S. (2018). Geleneksel Tekstil Teknikleriyle Yeni Sanatsal Çalışmalar (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Eser Metni). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü; Yücel, F. (2019). Ed. Türk Sanatları Keçe. İstanbul: İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Ticaret A.Ş. Yayınları.