Halı
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Somut Olmayan Kültürel Miras Halı ve Kilim Geleneksel El Sanatları
-
2025
Halı kelimesi hakkında çeşitli kaynaklarda farklı bilgiler yazılmıştır. Halı, kalî, kalîçe, kalın gibi kelimeler ile bilinmektedir. Kalın, evlenecek kız için evlilik öncesinde verilen ağırlık, çeyiz anlamında kullanılan bir kelimedir.
James W. Redhouse 1890’da yayınladığı sözlüğünde halı kelimesinin kökeninin Türkçe olduğunu belirtmiştir. 1892’de yayınlanan F. Steingass’ın Farsça sözlüğünde de kalî, kalîçe kelimelerinin Türkçe kökenli olduğunu belirtmiştir (Bozkurt 1997: 251).
Halı, çözgü, atkı ve ilme olmak üzere üç iplik sistemli yapıdan oluşturulmuş, özel yapılı ve geleneksel özellikleri olan kirkitli dokuma tekniğidir. Halının temel maddesi koyun yünüdür. Çözgülerinde pamuk ve keçi kılı, ilmelerinde ipek ve keçi kılından yapılmış malzemelerde toplumun yaşadığı coğrafya ve kültürüne bağlı olarak kullanılmaktadır. Halı dokuması, ıstar, sarma tezgâh, germe tezgâh gibi kirkitli dokumalar için hazırlanmış dikey tipte dokuma tezgahlarda yapılmaktadır. Anadolu’da göçebe kökenli olarak pratik biçimde kirkitli dokumalar için yapılmış dikey dokuma tezgahına “ıstar” ya da düzen adı verilmiştir. Bu tezgâhın daha gelişmişine ise sarma tezgah denilmektedir. Istarlar, göçebe Yörük yaşamı temeline dayalı olarak kullanıldığı için tezgahların kurulması kolay ve kullanımı pratiktir (Uğurlu, 1997: 742).
Halı dokumasına başlangıç işlemleri önemli ve dikkat gerektiren aşamalardan oluşmaktadır. Dokuma için çözgü hazırlama ve tezgâha geçirilmesi işlemleri belirli matematiksel hesaplamalar, malzeme ve teknik bilgiyi içermektedir. Dokumada hataların oluşmasını engellemek için her bir işlem kontrol edilerek yapılmaktadır. Çözgüler hazırlanırken çözgülerin birim uzunluk ve eşit aralık ve aynı gerginlikte olmasına dikkat edilmektedir.
Halı, teknik olarak ilmeli ve ilmesiz bölümlerden oluşturulmaktadır. İlmeli bölümler halı, ilmesiz bölümler ise kilim teknikleriyle dokunmaktadır. Halı başlangıç ve bitiminde “kilimlik”, “halı kilimi” ya da “toprakçalık” adı verilen kilim bölümü, dokusal yüzeyin sağlam kalması için koruma amaçlı ve geleneksel olarak dokunur. Hem kilimlik hem de halı boyunca kilim tekniği ile dokunan kenar örgüsü, halının yıpranmasına engel olmaktadır.
Halının ilmeli bölümünde iki çözgü teline ya da çözgü çiftine atılan halı ilmesi ile halı yüzeyi oluşturulmaktadır. Halı dokumasında kilim olarak dokunan kısımlar ile kıyaslandığında, dokuma tekniği nedeniyle ilmeler kilim olan kısımlara göre farklı yüksekliktedir. İlme boylarına hav adı verilmektedir ve eşit hav yüksekliği sağlamak için, dokuma sırasında genellikle her ilme atımı sonunda ilme uçları “ayarlı makas” ile kesilerek aynı uzunluğa getirilir. Bu işlem halı dokumasının bitimine kadar devam ettirilir. İlmeler halı enince atıldıktan sonra genellikle iki bazen ise üç ya da dört atkı kilim tekniği ile dokuma yapılır. İlmelerin üzerine atılan atkılarda ilk atkı gergin, sonraki atkı ise gevşek/bol atılmaktadır. Halı dokuması hem kilim hem de halı ilmeleri ile dokunarak oluşturulmaktadır (Uğurlu 2018: 38-39).
Halılarda dokunan motif ve desen kompozisyonları, dokumacının kültürel kimliğine göre farklılıklar göstermektedir. Genel olarak göçebelerin el sanatı olduğu için doğada ve çevresinde gördüklerini im, damga ve motif olarak dokumalarına aktarmışlardır. Kullanılan motifler, dokuyanın bağlı olduğu boy, oymak, aşiret ya da cemaatine göre farklılıklar göstermektedir. Motif isimleri de yöreden yöreye farklıdır.
Halı, Türk kültürünün en önemli ve öne çıkan geleneksel Türk sanatları alanlarından biridir. MÖ IV. yüzyıldan kalma Pazırık kurganlarından çıkarılan Pazırık halısı ile en eskiye giden halı yolculuğu, günümüzde dünyaca ünlü müzelerde sergilenen ve koleksiyonerlerin takip ederek satın aldığı Türk halılarının güzelliği ve özellikleri ile öne çıkarak devam etmektedir. Küreselleşme ve hızlı tüketim nedeniyle günümüzde el dokuması halıların kullanımı oldukça azalsa da son yıllarda yavaş üretim, doğal malzeme ve geleneksel teknikli dokumalar içerisine giren halılar her zaman değerini korumaktadır.
Referanslar
Bozkurt, N. (1997). “Halı” maddesi, İçinde; İslam Ansiklopedisi (ss. 251-262). 1. Basım, Cilt: 15. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları; Uğurlu, A. (1997). “Halı” maddesi, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (ss. 742-744), 1. Basım, Cilt: 2. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul; Uğurlu, S. S. (2018). Geleneksel Tekstil Teknikleriyle Yeni Sanatsal Çalışmalar (Basılmamış Sanatta Yeterlik Eser Metni). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
https://turkishstudies.net/turkishstudies?mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=8015a926-ec6d-4cd4-85de-7cacda317a7e.pdf&key=43896, (Erişim tarihi: 11. 07. 2025).