Aziz Nikolaos Anıt Müzesi/Kilisesi, Antalya ilinde Demre ilçesinde yer almaktadır. Myra ismine antik kaynaklarda en erken M. Ö. I. yüzyılda rastlandı. Çeşitli verilere göre kent tarihi M. Ö. V. yüzyıla kadar inmektedir. Strabon’un Artemidoros’tan verdiği bilgilere göre, Likya Birliği’ne dahil 23 kent arasında, üç oy hakkına sahip olan Tlos, Ksanthos, Patara, Pinara, Myra ve Olympos kentleri, birinci sınıf kent statüsündedir. Antik dönemde Likya kentlerinden biri olan Myra (modern Demre), Myros çayının Akdeniz’e ulaştığı, yüksek dağlarla çevrelenmiş ve alüvyon yönünden zengin bir ovada yer alır. Kentin güneybatısında, Myra limanı Andriake (modern Çayağzı) bulunmaktadır. Kent, Dördüncü yüzyılda kentin piskoposlarından Nikolaos'un ölümünün ardından dini açıdan önemli bir merkeze dönüştü.

Likya bölgesinin anıtsal yapılarından biri olan Aziz Nikolaos Kilisesi, Myra (modern Demre) kentinde inşa edildi. Peschlow, kilisenin üç ana dönemde inşa edildiğini tespit etti. Kilisenin birinci dönemi duvar malzemesi ve tekniği, yapı özellikleri bakımından 529’daki deprem sonrasına tarihlenir. Yapı daha sonra Sekizinci yüzyılda kubbeli bazilika tipinde yeniden inşa edildi. Peschlow tarafından Sekizinci yüzyıla tarihlenen kubbeli bazilikanın, son yıllarda yapılan çalışmalar sonucu, İmparator II. Basileios (976-1020) tarafından yaptırıldığı anlaşıldı. Kuzey ve güneyde bulunan ek yapılar ise 1042 tarihli kitabeye göre XI. yüzyıl ortasına tarihlenmektedir. Yapı, Anadolu'da bulunan kubbeli bazilika plan şemasının gelişimi ve Ortaçağ mimarisine katkılarından dolayı önemli bir yere sahiptir. Kilise, opus sectile yer döşemeleri ve freskoları ile de ön plana çıkmaktadır. Ötüken, kazı çalışmaları sırasında bulunan Aziz Nikolaos Siklusu'nun Türkiye ve dünyada ünik olduğunu belirtmiştir. Kilise farklı dönemlerde inşa edilmiş olup, iki narteks, kubbeli bir naos, bema ve syntranonlu apsise sahiptir. Rus Çarı I. Nikolai’nin himayelerinde 1862-63 yıllarında kilisedeki kazı ve onarım çalışmaları sırasında günümüze ulaşan yeni bir çan kulesi yapıya eklendi.

Yapının adı ilk kez, Mikhael Skylitzes’in yazmış olduğu “Kronografya”da, IV. Mikhael’in (1034-1041) kardeşi Ioannes Orpanotraphos ile ilgili bir olayda geçmektedir. XI. yüzyılda, Myra’daki Aziz Nikolaos Kilisesi önemli bir ziyaret merkezidir.

Aziz Nikolaos Kilisesi’nde ilk kazı çalışmaları Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından 1962 ve 1963 yıllarında başlamış olup, bu kazı çalışmalarında, kilisede alüvyondan arındırma işlemi yapılarak zemin kotuna kadar açıldı. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından 1963-64 yıllarında temizlik ve onarım çalışmaları gerçekleştirildi. Bu çalışmalarda kilisenin doğu ve güneyde topraktan arındırıldığı, kilisenin çatısında ve galeride onarım yapıldığı bilinmektedir. Antalya Arkeoloji Müzesi denetiminde kilisede 2012 yılında restorasyon çalışmalarına başlandı.

Prof. Dr. Yıldız Ötüken danışmanlığında 1989 yılındaki kilisedeki kazılar Antalya Arkeoloji Müzesi Başkanlığı tarafından Eylül 1989 ve Temmuz-Ağustos 1990 tarihlerinde gerçekleştirildi. Bir yıl aradan sonra kazı çalışmalarına 1992-2009 yılları arasında Prof. Dr. S. Yıldız Ötüken’in başkanlığında devam edildi. Kazılar sırasında, kuzeydoğu ek yapılar (C, C1 ve C2), kuzey mekânlar ve arkad (A mekânları, AR açmaları, K1-ARset, B-g), B yapıları içi (B iç), batısı (Bb, K4-6) ve doğusundaki (Bd) dış mekânlar, D yapısı (Bb-29-47); K5 ve K6 içi ile E yapısı içinde çalışıldı. Kilisede yapılan kazıların önemli bir kısmı avlunun güneyinde bulunan doğu-batı doğrultusundaki E mekânında yürütüldü. Kilisenin ek yapılarını oluşturan ve yapının Ortaçağ’daki öneminin anlaşılmasında büyük payı olan bu çalışmalar, C mekânları, B batı ve doğu dış mekânlar, D ve E yapılarında gerçekleştirildi. Kazı çalışmalarında ele geçen mimari plastik eserler, seramikler, camlar, sikkeler, duvar resimleri vb. belgelenerek bilim dünyasına kazandırıldı. Ele geçen eserler Antalya Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir. Aziz Nikolaos Kilisesi, mimari üslubu ve süslemesiyle Orta Bizans Dönemi’nin en seçkin örneği olup yılda yaklaşık yarım milyon kişi kiliseyi ziyaret etmektedir.