Türkiye'de Antik Bölgeler
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Antik Kent UNESCO Dünya Miras Alanı UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi
-
2025
Günümüzde Türkiye sınırları içinde kalan coğrafyada yaşantı Paleolitik dönemde başlamış, Antik çağlarda kesintisiz bir şekilde devam etmiştir. Bu süreçte, Türkiye coğrafyası Hitit, Urartu, Phrygia, İonia, Lydia ve Roma gibi pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmış, kendine özgü karakteri olan bölgeler gelişmiştir. Türkiye’deki antik bölgeler Thrakia, Troas, Mysia, Aiolis, Lydia, İonia, Karia, Phrygia, Lykia, Pamphylia, Pisidia, Kilikia, Kommagene, Kappadokia, Bithynia, Paphlagonia, Pontus, Hurri ve Urartu’dur.
Thrakia: Bölge’nin Türkiye sınırları içinde kalan kısmı “Türkiye Trakyası” olarak bilinen Marmara Denizi’nin kuzeyindeki alanları kapsamakta olup, günümüzde Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illerinin tamamını, Gelibolu Yarımadası’nı ve İstanbul’un Avrupa yakasını içine almaktadır. Thrakia’nın güneyinde Troas, doğusunda Bithynia bölgeleri vardır. Adını Thraklar’dan alan bölge, tarih boyunca Anadolu ve Balkanlar arasında bir köprü olmuştur. Kabileler halinde yaşayan Thraklar, köy yaşantısını devam ettirmişler, bu nedenle, bölgede kentsel yerleşmeler sınırlı kalmıştır. Byzantion, Selymbria, Perinthos, Ainos, Lysimakheia, Kardia, Elaious, Sestos ve Limnea Thrakia’da gelişen antik kentlerdir.
Troas: Bugünkü Biga Yarımadası’nı kapsamaktadır. Hititler’e bağlı Wilusa Beyliği’nin yaşadığı Troas’ın batısında Ege Denizi, güneyinde Aiolis, doğusunda Mysia, kuzeyinde Thrakia bölgeleri yer almaktadır. Troas’daki antik kentlerin en ünlüsü olan ve üzerine bir çok destan yazılan Troia, 1998’de UNESCO Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır. Bir diğer önemli Troas kenti Assos ise Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ndedir. Parion, Antandros, Aleksandreia Troas, Parion, Neandreia ve Khryse bölgedeki diğer önemli kentlerdir.
Mysia: Batı Anadolu’da yer alan bölge, bugünkü Balıkesir ilinin Edremit Körfezi kıyısındaki bölümü hariç tamamını, İzmir’in Bergama İlçesini ve Manisa’nın Soma ve Kırkağaç civarını içine almaktadır. Antik Mysia’nın batısında Troas, doğusunda Phrygia, kuzeyinde Bithynia, güneyinde Lydia, güney batısında Aiolis bölgeleri bulunmaktadır. Bölge, Lydia, Pers, Roma ve Pergoman Krallığı gibi pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. 2014 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne dahil olan Pergamon bölgede öne çıkan antik kentlerden biridir. Mysia’da yer alan diğer önemli antik şehirler Adramyteion, Allianoi, Daskyleion ve Kyzikos’tur.
Aiolis: Edremit Körfezi’nden İzmir-Bayraklı’ya kadar olan kıyı kesimini kapsamaktadır. Batısında Ege Denizi, doğusunda Mysia ve Lydia, güneyinde İonia, kuzeyinde Troas bölgeleri yer almaktadır. Tarımla uğraşan Aiolisliler, şiir ve müzik yetenekleriyle bilinmektedir. Bölge Lydialılar’a, Persler’e ve Romalılar’a ev sahipliği yapmıştır. Bodrumlu Heredotos, bölgenin on iki kenti olduğunu bildirmiştir. Bunlar arasında günümüze sağlam bir şekilde ulaşan Aigai, iki tepe üzerinde kurulan Kyme, Aiol mimarlığının en güzel eserlerini sunan Larissa ve Hristiyanlık Dönemi’nde piskoposluk merkezi olan Pitane Aiolis’in en önemli kentleridir.
Lydia: Ege Bölgesi’nde bulunan Gediz, Bakırçay ve Küçük Menderes ırmaklarının havzalarını (Manisa İli’nin büyük bir bölümü, İzmir’in doğusu, Uşak ve Kütahya’nın batısı) kapsamaktadır. Antik dünyanın en zengin devletlerinden biri olan Lydialılar’a ev sahipliği yapan bölgenin batısında Aiolis ve İonia, doğusunda Phrygia, güneyinde Karia, kuzeyinde Mysia vardır. Lydia Bölgesi’nde çok sayıda şehir ve tümülüs inşa edilmiştir. Bunlar arasında Lydialılar’ın başkenti olan Sardes öne çıkmaktadır. Manisa’nın Salihli İlçesi’nin sınırları içinde kalan antik Sardes kenti, Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer almaktadır. Bölgedeki diğer önemli antik kentler Nymphaeion, Philadelphia, Thyateira ve Tralleis’tir.
İonia: Heredotos’a göre “en güzel gökyüzü ve en güzel yeryüzü” İonia’dadır. Günümüzde İzmir ve Aydın illerinin batı kesimlerini kapsayan bölge, batıda Ege Denizi, doğuda Lydia, güneyde Karia, kuzeyde Aiolis bölgeleriyle çevrilidir. Kültür, sanat ve bilim alanında çok gelişmiş olan İonia’da çok sayıda şair, yazar, filozof, heykeltraş, tarihçi ve matematikçi yetişmiştir. İlias Destanı’nın yazarı Homeros, lirik şiirin en eski ve en ünlü temsilcileri Arkhilokhos, Kallinos, Simonides ve Mmnermos, felsefeyi başlatan Thales, tarihi bilimsel hale getiren Heredotos, tıp biliminin kurucusu Hippokrates ve şehir planlamanın babası olarak kabul edilen Miletoslu Hippodamos bunlardan yalnızca bir kısmıdır. Oldukça gelişmiş olan bölgedeki ilk yerleşmeler, aslında, İon göçlerinden önce başlamıştır. Ancak, İonia Uygarlığı’nın inşa ettiği kentler bölgenin ana karakterini oluşturmuştur. Heredotos’un saydığı on iki büyük İonia şehri Miletos, Myous, Priene, Ephesos, Kolophon, Teos, Lebedos, Klazomenai, Arythrai, Phokai, Samos ve Khios’dur. Bunlara daha sonra Smyrna da eklenmiştir. Günümüzde, Antik İonia Bölgesi’ndeki şehirler arasında Ephesos 2015 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmiştir. Priene ve Smyrna ise Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geciçi Listesi’nde yer almaktadır.
Karia: Güney Batı Ege’de, Büyük Menderes Nehri ile Dalaman Çayı arasında kalan bölgeyi (Muğla İli’nin büyük bir bölümü, Denizli’nin batısı, Aydın’ın doğusu) içine almaktadır. Karia batıda ve güneyde Ege Denizi, kuzeyde İonia ve Ldyia, doğuda Pisidia, güney doğuda Lykia, kuzey doğuda Phrygia Bölgesi ile çevrilidir. Karialılar’ın yaşadığı bölge farklı zamanlarda, önce Lydialılar’ın, sonra Pers ve Romalılar’ın hakimiyetine girmiştir. Bereketli topraklara sahip bu bölgede pek çok şehir inşa edilmiştir. Aphrodisias, Kaunos, Stratonikeia, Halikarnassos, Knidos, Herakleia, İasos ve Labraunda Karia’da öne çıkan şehirlerdir. Bunlar arasında, günümüze ulaşabilen eserleriyle etkileyici bir görünüme sahip olan refah kenti Aphrodisias, 2017 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne eklenmiştir. Kaunos ve Stratonikeia ise Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geciçi Listesi’nde yer almaktadır. Alabanda, Alinda, Euromos, Mylasa, Nysa, Keramos, Myndos ve Kedrai bölgedeki diğer önemli antik kentlerdir.
Phrygia: Bölge, Orta Anadolu platosunun Sakarya Nehri ile Menderes Nehri arasında kalan kısımlarını (Eskişehir, Afyon, Kütahya illerinin tamamı, Denizli İli’nin kuzey yarısı) içine almaktadır. Phrygia’nın batısında Mysia ve Ldyia, doğusunda Kapadokia, güneyinde Pisidia, kuzeyinde Bithynia ve Paphlagonia bölgeleri bulunmaktadır. Phrygia farklı zamanlarda ayrı bölgelere bölünmüş, bu bölünmeler nedeniyle de başka başka isimlerle anılmıştır. Örneğin, bölgenin doğu kısmına “Galatia,” kuzey batı kısmına ise sonradan kazanılmış Phrygia anlamına gelen “Phrygia Epiktetos” denilmiştir. Phrygia’nın, özellikle “Dağlık Phrygia” ya da “Küçük Phrygia” olarak bilinen kısmı çok gelişmiştir. Aslen, bu kısımda Phrygia Uygarlığı’ndan önce de (Paleolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Çağı’nda ve Hititler Dönemi’nde) yerleşmeler kurulmuş, Phrygia döneminde yeni yerleşmelerle iskan edilmeye devam edilmiştir. Gordion, Midas, Hierapolis, Laodikeia, Pessinus ve Aizanoi Phrygia’da öne çıkan antik kentlerdir. Bunlar arasında, bölgenin başkenti Gordion 2023’de, Hierapolis 1988’de UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmiş; Aizanoi ve Laodikeia kentleri ise sırasıyla 2012 ve 2013 yıllarında Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geciçi Listesi’ne eklenmiştir.
Lykia: Hitit kaynaklarında “Lukka Ülkesi” olarak adlandırılan bölge, günümüzde Dalaman Çayı ile Fethiye, Kaş ve Finike’yi içine alan Teke Yarımadası’nı kapsamaktadır. Güneyde Akdeniz, batıda Karia ve doğuda Pamphylia ile çevrili olan Lykia’da pek çok kent inşa edilmiş olup, bunlar arasında öne çıkanlar Ksanthos, Letoon, Patara, Olympos, Telmessos, Tlos-Pınara, Antiphellos, Kekova, Myra, Limyra, Arykanda ve Phaselis’dir. Lykia Bölgesi’nde daha az öne çıkan diğer kentler Lydai, Krya, Daidala, Pydnai, Phellos, İsinda, Nisa, Tyberissos, Andriake, Kadyanda, Sidyma, Araksa, Arsada, Oinoanda, Balbura, Bubon, Podalia, İstlada, Soura, Trysa, Kyaneai, Korydalla ve Rhodiapolis’dir. Antik Lykia kentleri, Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer almakta olup, Ksanthos ve Letoon 1988 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmiştir. Bölge şehirleriyle olduğu kadar, anıt mezarlarıyla, tapınak tipi ve ev tipi mezarlarıyla ve çoğu yurtdışındaki müzelerde sergilenen lahitleriyle de ünlüdür.
Pamphylia: Kemer’den Alanya’ya kadar uzanan bu bölgeye, Antik Dönem’de Pamphylia denilmiştir. Güneyde Akdeniz’e komşu olan Pamphylia, batıda Lykia, doğuda Kilikia, kuzeyde Pisidia Bölgesi’yle çevrilidir. Paleolitik Devir’den itibaren iskan edilen bölge, Roma yönetimi altında altın çağını yaşamıştır. Bu dönemde Pamphylia önemli bir gelişme göstermiş, bölgede büyük bir imar faaliyeti gerçekleşmiştir. Pamphylia’da öne çıkan antik şehirler Attalia, Perge, Aspendos, Side, Lyrbe-Seleukeia ve Sillyon’dur. Aksu İlçesi sınırları içinde bulunan Perge Antik Kenti, 2009’da Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne alınmıştır.
Pisidia: Günümüzde “Göller Bölgesi” olarak bilinen bu bölgede, Burdur ve Isparta illerinin tamamı ile Antalya’nın kuzeyi yer almaktadır. Pisidia, güneyde Pamphylia, güneydoğuda Kilikia, kuzeyde Phrygia ile komşudur. Antik Çağ’da Pisidia olarak anılan bölge, Prehistorik Dönem’den başlayarak tarih boyunca kesintisiz bir şekilde iskan edilmiştir. Selge, Termessos, Sagalassos, Pisidia Antiokheia, Kibyra (Cbyra), Ariassos, Komama, Kremna bölgedeki önemli antik şehirlerdir. Bunlar arasında Kibyra, Termessos ve Sagalassos Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer almaktadır.
Kilikia: Bugünkü Çukurova’yı kapsamaktadır. Bölgenin batısında Pamphylia, doğusunda Kommagene, kuzeyinde Kappadokia bulunmaktadır. Kilikia’nın uzun güney sınırını Akdeniz oluşturmaktadır. Bölge, stratejik konumu nedeniyle Hititler, Lydialılar, Persler ve Romalılar gibi pek çok devletin ilgi odağı olmuştur. Kilikia’da öne çıkan bazı antik şehirler Korakesion (Alanya), Anemourion, Antiokheia (Antakya), Kelenderis, Kilikia Aphrodisiası, Misis, Aigaiai (Ayas), Diocaesareia (Olba), Seleukeia Piereia, Seleukeia ad Kalykadnos ve Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer alan Korykos ve Anavarza’dır.
Kommagene: Kommagene Krallığı’na ev sahipliği yapan bölgenin batısında Kappadokia, doğusunda Hurri ve Urartu, güney batısında Kilikia yer almaktadır. Günümüzde, bu bölgede Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman ve Şanlıurfa illeri bulunmaktadır. Kommagene Krallığı’nın dört büyük şehrinden biri olan Zeugma Antik Kenti, Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Geciçi Listesi’nde yer almaktadır.
Kappadokia: Anadolu’daki en geniş antik bölgelerden biridir. Peri bacaları olarak anılan özel jeomorfolojik yapısıyla tanınan bölge, Kırşehir, Nevşehir, Aksaray, Niğde, Kayseri ve Malatya illerinin tamamını, Ankara’nın doğusunu, Yozgat ve Sivas illerinin güneyini, Adana’nın kuzey bölümlerini içine alan çok geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır. Kappadokia’nın batısında Phrygia, doğusunda Urartu, güney doğusunda Kommagene, güneyinde Kilikia, kuzeyinde Pontus bölgeleri bulunmaktadır. Kappadokia, Paleolitik dönemden beri iskan edilmiş, pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmış bir bölgedir. İlk Çağ’da Anadolu’daki en önemli bölgelerden biri olan Kappadokia’da Hattuşa, Çatalhöyük, Alacahöyük, Acemhöyük, Pılırhöyük, Alişar gibi çok sayıda yerleşim merkezi bulunmaktadır. Bunlar arasında, Hitit başkenti Hattuşa 1986’da, Çatalhöyük 2012’de UNESCO Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır.
Bithynia: Doğusunda Filyos Çayı ve ardında Paphlagonia bölgesi, güneyinde ise Mysia ve Hellespontos Phrygiası bulunmaktadır. Bithynia Bölgesi’nde, günümüzde Bursa, İzmit, Bilecik, Bolu, Sakarya illeri ve İstanbul’un Anadolu yakası ile Zonguldak İli’nin batı kısmı yer almaktadır. Avrupa’da Thraklar’ın bir kolu olarak yaşayan Bithynialılar’ın MÖ 700’lerde İskit akınlarından kaçarak geldikleri ve yerleştikleri bölge, önce Lydialılar’ın, daha sonra Persler’in ve Bizans’ın egemenliğine girmiştir. Başkent Nikomedeia ve Nikaia Bithynia’daki en önemli kentlerdendir. Herakleia Pontika, Bithynion, Prousa, Prousias ad Hypium bölgedeki diğer önemli şehirlerdir.
Paphlagonia: Paphlagonia’nın batısında, Hisarönü Çayı Bithynia ile, doğusunda ise, Kızılırmak Pontus ile arasında sınır oluşturmaktadır. Güneyde Phrygia yer almaktadır. Günümüzde bu bölgede Bartın, Karabük, Kastamonu, Çankırı, Sinop illeri ve Çorum İli’nin Kızılırmak’ın batısında kalan kısmı bulunmaktadır. Bölgeye önce Hititler, sonra Phyrgialılar, Paphlagonialılar, Lydialılar, Persler ve Romalılar egemen olmuştur. Amastris, Sinope, Teion, Aigialos, Hadrianapolis, Germanicopolis Paphlagonia’da kurulan antik kentlerden bazılarıdır.
Pontus: Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’ni içine alan bölge “Karadeniz Kappadokiası” olarak da bilinmektedir. Pontus, kuzeyde Karadeniz’le, güneyde Kappadokia ile komşudur. Kızılırmak bölgenin batı sınırını oluşturmaktadır. Pontus Bölgesi, günümüzde, Samsun, Amasya, Ordu, Giresun, Trabzon, Gümüşhane, Bayburt ve Artvin illerinin yanı sıra Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Ardahan ve Kars illerini içine almaktadır. İlk yerleşmelerin Paleolitik Çağ’a tarihlendiği bölgede Hititler, Amazonlar, Persler ve Pontus Krallığı hüküm sürmüştür. Trapezous, Amaseia ve Livane bölgedeki önemli antik kentlerdir.
Hurri ve Urartu: Doğu Anadolu’yu içine alan bölge, günümüzde Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki illerin yanı sıra Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Diyarbakır ve Mardin gibi bazı illeri kapsamaktadır. Prehistorik Çağlar’dan itibaren iskan edilen bölgede Hurriler, Urartular, Asurlular, Medler, Persler, Romalılar ve Bizanslılar hüküm sürmüştür. Ani, Diyarbakır, Göbeklitepe ve Arslantepe bölgedeki önemli merkezlerdir. Ani arkeolojik sit alanı 2016 yılında, Göbeklitepe 2018 yılında, Arslantepe Höyüğü 2021 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır.
Referanslar
Akşit, İ. (2008). Anadolu Uygarlıkları ve Türkiye’nin Antik Kentleri. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Sanat Eserleri Dizisi: 473; Gür, S. (2010). İlk İnsandan Selçuklu’ya Anadolu Uygarlıkları ve Antik Şehirler (İkinci baskı). İstanbul: Alfa Yayınları; UNESCO (2025). World Heritage List. https://whc.unesco.org/en/list/, (Erişim tarihi: 30.01.2025).