Klaros Örenyeri, İzmir ili, Menderes ilçesi, Ahmetbeyli Mahallesi sınırları içerisinde kuzeydeki Kolophan’a (Değirmendere) 13 kilometre,, güneydeki Notion’a (Sahil Evleri) 1600 metre uzaklıktadır. Net bir bilgi bulunmamasına rağmen MÖ. VI. ve XIII. yüzyıl arasında bir tarihte Kolophon kentinin baş tanrısı Apollon adına yapıldığı ve MS dördüncü yüzyılda terk edildiği tahmin ediliyor. Kuruluşundan terk edilişine kadar bilicilik merkezi olarak işlev gören Klaros Örenyeri, Apollon Klaros Bilicilik Merkezi olarak da anılıyor. Helenistik ve Roma dönemlerinde oldukça ünlü olan kent, düz bir alanda su kaynaklarına ve ormana yakın bir alanda kuruldu. Tepe üzerinde kurulmamasının temel sebebi budur. Genel olarak birçok bilicilik merkezinde olduğu gibi Klaros da tek başına kent olmadı ve Kolophon kentine bağlı kalarak gelişimini sürdürdü. İkinci yüzyılda inşa edildiği düşünülen Propylea, tapınağa giden heykellere bezeli yoldur. Cella’nın üzerindeki 7,5 metre Apollon heykelinin dışında tapınağın önünde oldukça büyük bir sunak da bulunmuyor. Tapınağın kuzeyinde ortaya çıkan yeni tapınağın Artemis için yapıldığı düşünülüyor. Klaros’un ülkesinden göçe zorlanan Apollon rahibi Teiresias’ın kızı Manto tarafından kurulduğu söyleniyor. Klaros’un kurulmasıyla ilgili pek çok efsane vardır. Bunlardan biri de Girit adasından Rhaikos’un liderliğiyle Kolophon’a gelen Akhalı göçmenler yerli Karları yenerek kenti ele geçirdiler. Daha sonra Yunanistan’dan kovulan Thebai’li göçmenler buraya yerleşmek istediler ancak Akhalılar buna izin vermediler. Thebai’li göçmenlerin arasındaki Apollon rahibesi Manto, Rhaikos’un dikkatini çekti. Rhakios ve Manto evlendiler ve böylece göçmenler Kolophon’a yerleşmeyi başardılar. Bundan dolayı vatan hasreti çeken Manto’nun gözyaşlarıyla Klaros kaynağının oluştuğu ve bilicilik merkezi olarak bilinen Apollon Tapınağı’nın yapıldığı söyleniyor.

Klaros Troia Savaşı döneminde ünleniyor. En popüler olduğu dönemin ikinci yüzyıl olduğu biliniyor. Yunanistan’da bulunan Apollon Tapınağı’na yalnızca Helenler kabul edilirken Klaros, Helenler dışında Barbarların da kabul edilmesi ile dünyanın pek çok yerinden ziyaretçiye ev sahipliği yaptı. Bu anlamda dünya vatandaşlığı kavramının görüldüğü Anadolu’daki ikinci merkezdir. Apollon’a büyük miktarlarda hayvanın kurban edildiği üzerinde demir halkaların bulunduğu hayvan bağlamak için kullanılan taş bloklarla kanıtlandı. Ayrıca bu bloklar, arkeolojide bulunan tek örnektir. Klaros’ta her ne kadar kuruluş bir kadın ile gerçekleşse de ilerleyen dönemlerde biliciler erkeklerden seçildi. Bilicilik sisteminde önce kâhin kutsal sudan içerek tanrıdan cevapları alıp Adyton’da bekleyen rahibin kulağına söylüyor, rahip de yazmana yazdırıyor ve başvurana cevap iletiliyor. Klaros’taki ilk bilimsel kazı, Th. Macridy ve Ch. Picard tarafından 1913 yılında yapıldı. Kazıların ikinci dönemi Prof. Louis Robert tarafından 1950 yılında, üçüncü dönemi 1988 yılında Prof. Juliette de La Geniere tarafından başladı. 2001 yılında dördüncü dönem kazıları Prof. Dr. Nuran Şahin ile başladı ve halen devam ediyor. Prof. Louis Robert tarafından yapılan kazıda Apollon Tapınağı ve büyük sunağı, Artemis Tapınağı ve büyük sunağı, mermerden yapılan bir koltuk, onur anıtları, güneş saati, Apollon, Leto ve Artemis’ten oluşan anıtsal heykel grubu bulundu. MS dördüncü yüzyılda inanç sistemindeki değişikliklerle beraber bölge terk edildi. Antik kent restorasyon geçirmemekle beraber günümüzde müze olarak ziyarete açıktır.

İzmir’in Menderes ilçesinin Ahmetbeyli Mahallesi sınırları içinde kalan Klaros kutsal alanı, Cumaovası’nın (Menderes) güneyinde, ovayı güneydeki Kuşadası Körfezi’ne bağlayan Ahmetbeyli Vadisi’nin (Ales) taban düzlüğünde yer almaktadır. Antik dönemde Ahmetbeyli Vadisi, aynı zamanda Smyrna’yı, Ephesos’a bağlayan yollardan biriydi. Klaros kutsal alanının antik dönemde bağlı olduğu ana kentleri olan, kuzeydeki Kolophon’a (Değirmendere) uzaklığı 13 kilometre, güneydeki Notion’a (Sahildeki Kolophon/Sahilevleri) uzaklığı ise 1,6 kilometre’dir.

MÖ XIII. yüzyıl sonunda kuruluşundan, MÖ IV. yüzyılda terk edilişine değin bir bilicilik/kehanet merkezi olarak işlev görmüş olan Klaros kutsal alanı ve çevresine ilişkin ilk araştırmalar V. J. Arundell 1826 yılında gerçekleştirilmiştir. Arundell, kutsal alanda mermer sütun parçaları görmüş olmasına karşın, kutsal alanının lokalizasyonunu yapamamıştır. Yörede ilk sistemli araştırmalar XIX. yüzyılın sonlarında başlamıştır. C. Schuchhardt 1886 yılında kutsal alanın lokalizasyonu yapmıştır. Ardından Ales vadisindeki araştırmalar 1904 yılında Th. Macridy tarafından başlatılmıştır. Macridy, 1907 yılında kutsal alanda, alüvyon dolguda yüzeyde kalabilen tek sütunun aşınmış yüzeyini görüp kutsal alanı saptadı ve sondaj yapmıştır. Macridy, Klaros’un birinci dönem kazılarını Ch. Picard’la beraber 1913 yılında gerçekleştirmiş ve bu dönemde, propylon, büyük eksedra ile 125 yazıtı gün ışığına çıkarılmıştır. Klaros’un ikinci dönem kazıları 1950 yılında L. Robert tarafından başlatılmış, 1961 yılına değin devam eden kazılarda, bugün ayakta olan Apollon Klarios, Artemis Klaria tapınakları, Apollon, Artemis ve Leto’nun anıtsal kült heykelleri ile Hellenistik sunaklar, kutsal yolun batısında yer alan onur yazıtları bulunmuştur. Kutsal alandaki üçüncü dönem kazıları J. De La Genière tarafından 1988-1997 yılları arasında yapılmıştır. Bu dönemde, Apollon ve Artemis’e adanmış olan erken Arkaik, geç Arkaik ve Hellenistik sunaklar sunularıyla birlikte ortaya çıkarılmıştır. Klaros’un dördüncü dönem kazıları Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Nuran Şahin'in başkanlığında 2001-2019 yılları arasında sürdürülmüştür. Bu dönem kazılarında Myken dönemi’ne tarihlenen pek çok pişmiş toprak ve metal eser ortaya çıkarılmıştır. Bu buluntular ışığında, Klaros’un, antik dünyanın en eski bilicilik merkezi olduğu ortaya kondu ve bu bilim dünyasınca da kabul edilmiştir. dördüncü dönem Klaros kazılarının bir diğer önemli sonucu, 2008 yılında, bir sütun tamburu ya da kaide olabileceği düşünülen mermer fragmanın bulunmasıdır. Mermer üzerinde kazıma teknikle yapılmış Apollon figürü ile Pythios epitethonu yazılıdır. MÖ VII. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihlenen bu fragman Apollon Pythios’u simgelemektedir. Apollon Pythios kültü, tanrının Delphoi’daki kültüdür. Apollon Pythios kültünün Klaros’a gelişi, kutsal alanda yeniden yapılanma dönemini oluşturmaktadır. Bu dönemde Klaros Apollon Tapınağı ve dikdörtgen sunağı, Artemis’e adanmış olan yapı ve sunağı, olasılıkla Leto’ya adanmış olan sunak, kutsal yol ve yolun iki tarafında yer alan Apollon’a adanmış kouroslarla, Artemis’e adanmış iki kore kutsal alandaki yeniden yapılanmayı ve güneydeki temenos duvarı da bu yapılanmanın sınırlarını gösteren kanıtlar olarak dikkat çekmektedir. 2010 yılının çalışmalarında, Apollon Tapınağı güneyinde kuruluş evresi MÖ VII. yüzyıl olan üç evreli yeni bir tapınak bulunmuş ve tapınağın kazısı tamamlanmıştır. Bu tapınağın Apollon ve Artemis’in anneleri Leto’ya adanmış olduğu düşünülmektedir. Kutsal alanın kuzeyinde ve güneyinde yer alan iki büyük parselin 2013 ve 2014 yıllarında kamulaştırılmasının ardından kazı çalışmaları bu alanlara doğru yoğunlaşmıştır. Kuzey parselde yapılan çalışmalar kutsal alanın Arkaik ve Klasik dönemlerdeki sınırının bilinenden daha geniş olduğunu ortaya koyan mimari veriler sağlamıştır. Güney parselde devam eden çalışmalar sonucunda, Roma İmparatorluk dönemine tarihlenen sivil mimariye ait çok odalı bir yapı birimi ortaya çıkarılmış olup alanda çalışmalar önümüzdeki yıllarda da devam edecektir. Klaros’ta beşinci dönem kazı çalışmaları 2020 itibariyle Selçuk Efes Müzesi başkanlığında, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü öğretim elemanı Araş. Gör. Dr. Onur Zunal’ın bilimsel danışmanlığında devam etmektedir.

Klaros Kutsal Alanı’ndaki Apollon tapınağı 6x11 sütunlu, İonia’da Hellenistik dönemde inşa edilmiş olan tek Dor tapınağıdır. Tapınak, MÖ III. yüzyıl başında inşa edilmeye başlanmış, MÖ II. yüzyılın sonlarında, tapınağın krepisi, pronaosu, naosu ve anıtsal kült heykellerinin (Leto, Apollon ve Artemis) tamamlanmıştır. Bu kült heykellerini günümüzde yerinde görebilmek mümkündür.

Tapınağın doğu cephesindeki altı sütun ile kuzey ve güney cephelerindeki dörder sütun, Hellenistik dönemin sonunda ayağa kaldırılmıştır. Tapınağın altında yer alan iki adyton ile Apollon tapınağı eşsiz bir plana sahiptir. Ön adyton rahip, yazman ve başvuranların bekleme yeri olarak kullanılmıştır. Kutsal kuyunun bulunduğu arka adytonda ise, kehanet gerçekleştirilmekteydi ve buraya sadece kahin girebiliyordu. Adytonlara mavi mermerden bir koridorla ulaşılıyordu. Tapınağın naousunda, MÖ 31-28 yılları arasına tarihlenen Octavianus’un (imparator Augustus) heykel kaidesi bulunmuştur. Ayrıca, İmparator Tiberius da tapınakta onurlandırılmıştır. Tapınağın arşitravı ve alınlığı, İmparator Hadrianus’un parasal destekleriyle tamamlanmıştır. Ancak, Pausanias imparatorun ölümünden 40 yıl sonra dahi, tapınağın bitirilemediğini söylemektedir. Bu nedenle, tapınağın güney-batı, kuzey-batı ve batısında yer alması gereken 16 sütun hiçbir zaman tamamlanamamıştır. Apollon tapınağının 27 metre doğusunda 9x18 metre boyutlarında Hellenistik dönem Apollon sunağı bulunmaktadır. Sunakta ele geçen parçalardan anlaşıldığına göre sunağın üstündeki iki adet kurban masasından biri Apollon’a, diğeri Dionysos’a adanmıştı. Hellenistik Apollon Klarios Tapınağı ile sunağı arasında antik kaynaklarda sıklıkla söz edilen ve tek örneği Klaros’ta bulunan Hekatomb (100 adet hayvan bağlama bloğu) ele geçmiştir. Bilicilik merkezine yönelik yazıtlar ve bilgiler Hellenistik ve Roma dönemlerine aittir. Bu bağlamda, Apollon Klarios Kutsal Alanı’na ilk kişisel başvuruların III. Aleksandros’la (Büyük İskender) başladığı ve yoğun şekilde devam ettiği bilinmektedir. Öyküye göre: Aleksandros, Smyrna’yı aldıktan sonra Pagos’da (Kadifekale) uykuya dalar. Rüyasında, Nemesis ilaheleri, kendisine uyuduğu yerde bir kent kurmasını söylerler. Aleksandros, rüyasının yorumu için generallerinden Lysimakhos’u, Klaros’a gönderir. Bu başvuru Klaros’a yapılan ilk kişisel başvurudur. Tanrıdan Kutsal Meles Çayı’nın dışındaki Pagos’ta oturacak olan (halk), üç hatta dört kat daha mutlu olacak yanıtını alır ve Pagos’ta Yeni Smyrna’yı kurar. Aleksandros’un ardından bir diğer kişisel başvuru, Roma İmparatoru Tiberius’un evlatlığı Germanicus tarafından yapılmıştır. Tacitus’un anlatımına göre, MS 18 yılında Roma senatosu tarafından Maius İmperium olarak doğuya gönderilen Germanicus, Klaros’a gelir ve Apollon Klarios Tapınağının adytonuna inerek, kendisinin geleceğine yönelik kehanet başvurusunda bulunur. Tanrının yanıtı, Gelecekte Germanicus’u kötü bir yazgı bekliyor şeklindedir. Bu başvurudan bir yıl sonra hastalanan Germanicus, Antiokheia’da ölür. Apollon Klarios Bilicilik Merkezi’ne, Anadolu’nun farklı bölgeleri (Bithynia, Mysia, Troas, Aiolis, İonia, Lydia, Phrygia ve Karia, Pisidia, Pamphylia, Paphlagonia, Kappodakia), Yunanistan, Thrakia ve Makedonia’nın birçok kenti, adalar (Khios, Girit) ve Suriye’den, özetle antik dünyanın birçok yerinden kentsel ya da kişisel başvurular oldu. Ayrıca, Apollon Klarios Bilicilik Merkezine Hellenler dışında Barbarların da başvurabilmesi, Klaros’un ünlenmesine ayrıca katkı sağlamıştır.

Uzun yıllar boyunca kazıların devam ettiği Apollon Tapınağı, sunaklarının ve çevresinin yer aldığı kutsal alanın merkez parselin kuzeyinde ve güneyinde yer alan parsellerin kamulaştırma işlemleri 2013-2014 yılları arasında tamamlanmıştır. Ardından da kazı faaliyetleri bu alanlara doğru kaydırılmıştır. 2014 yılında kutsal alan örenyeri statüsüne sahip olmuş ve tüm parseller tel örgü ile çevrilmiştir. Klaros, güvenlik ve temizlik görevlileri olan bir örenyeridir.

Son dönemde kutsal alanda gerçekleştirilen en önemli projelerinde biri 2010 yılında Klaros Arkeopark’ının açılması olmuştur. Klaros kazısına ait bu proje Menderes Kaymakamlığı ile ortak yürütüldü ve İzmir Kalkınma Ajansı tarafından desteklenmiştir. Tamamı Klaros’tan bulunan eserlerin mulajlarının alınması ve sergilenmesi yanı sıra Apollon Klarios Tapınağı’nın ölçekli küçültülmüş hali de oluşturulan arkeopark alanında sergilenmektedir. Aralarında Homeros heykeli, Aphrodite, Apollon başı, Artemis heykelleri ve güneş saati gibi pek çok ünik eserin bulunduğu arkeopark alanı yılın tüm zamanı ziyaretçilerin ilgi odağı olmaktadır. Burada yer alan eserlerin orijinalleri İzmir Tarih ve Sanat Müzesi ve Selçuk Efes Müzesi’nde sergilenmektedir. Bir diğer önemli proje 2017 yılında restorasyonu gerçekleştirilen Polemaios Onur Anıtı’dır. Kolophon’un tanınmış ailelerinden birine mensup olan Polemaios birçok resmi görevinin yanında Apollon Klarios’un rahipliğini de yaptı. Polemaios, Apollon Klarios’a adanmış penteterik (beş yılda bir kutlanan) Klaria Bayramında Agonothetes (yöneticisi) olarak görev yapmış ve bayramın tüm masraflarını üstlenmiştir.

Klaros kutsal alanına gelen ziyaretçiler, Selçuk Efes Müzesi’ne bildirilen rakamlara göre, 2016 yılında 4.154, 2017 de 5.557, 2018 de 8.665 kişiden oluşurken, bu sayı 2019 yılının sadece ağustos ayında 1.328 kişiye, 2019 yılında ise toplam 11.045 resmi ziyaretçi sayısına ulaşmıştır. Klaros kutsal alanı son dört yıl içerisinde sürekli yükselen bir ziyaretçi potansiyeline sahiptir.

Klaros kazısı 2001 yılından bu yana farklı kurum ve kuruluşlar tarafından maddi ve ayni destek görmüş ya da görmektedir. Bunların en başında Kültür ve Turizm Bakanlığı, İzmir Valiliği, İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, İzmir Büyükşehir Belediyesi, Menderes Belediyesi, İzmir Arkeoloji Müzesi, Selçuk Efes Müzesi ve Ege Üniversitesi gelmektedir.