Mardin’in geleneksel yerleşim dokusu içinde önemli bir konuma sahip olan Şahtana Konağı, XIX. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş, zamanla farklı işlevlerle kullanılmış ve günümüze ulaşan taş yapılardan biridir. 1890 yılında, kentin önde gelen ailelerinden biri olan Şahtanalar tarafından yaptırılan bu yapı, dönemin mimari anlayışını ve sosyal yapısını yansıtan bir örnek olarak öne çıkar. Konağın tasarımı, Mardin taş işçiliğinin önde gelen ustalarından Ermeni kökenli Sarkis Lole’ye aittir. Yapının inşa edildiği dönem, Mardin’de çok kültürlü yaşamın ve taş mimarinin estetik açıdan en gelişkin olduğu yıllara denk gelir.

Zaman içinde konağın kullanım amacı değişiklik göstermiştir. 1930’lu yıllarda sağlık hizmetlerine tahsis edilerek hastane olarak kullanılmış, 1950’li yıllarda ise Palas Otel adıyla konaklama işlevi üstlenmiştir. 1953 yılında PTT tarafından kamulaştırılan yapı, uzun yıllar kamu hizmetlerinde değerlendirilmiştir. 1979 yılında ise Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından tescillenerek korunması gereken kültür varlıkları arasına alınmıştır.

Şahtana Konağı, Mardin’in güneydoğusunda, eğimli bir arazi üzerinde konumlanmıştır. Yapının kuzey cephesi yamaca yaslanırken, güney cephesi Mezopotamya Ovası’na açılarak hem manzara hem de ışık açısından öne çıkmaktadır. Bu konum, güney cephesini mimari açıdan en dikkat çekici yön haline getirmiştir. Giriş, güney cephesindeki açıklıktan sağlanır. Konağın planı, bodrum üzerine inşa edilmiş iki katlı ve kareye yakın bir düzendedir. Ortasında bir avlu bulunan yapı, çevresine yerleştirilmiş yaşam birimleriyle “U” biçiminde tasarlanmıştır. Bodrum katta iki depo odası yer alırken, zemin katta sivri kemerlerle birbirine bağlanan, sütunlarla taşınan çapraz tonoz örtülü revaklar ve bunların gerisinde odalar ile doğuda bir eyvan yer alır. Avlunun ortasındaki merdivenler önce tek kollu olarak yükselir, ardından doğu ve batı yönlerine ayrılarak birinci kata ulaşır. Üst kat, ovaya bakan teraslı bir düzende planlanmış olup kuzey, doğu ve batı yönlerinde ortada birer eyvan ve yanlarında odalarla çevrilidir. Bu katta doğuda yer alan bölüm haremlik, batıdaki ise selamlık olarak düzenlenmiştir.Sarı kalker taşıyla inşa edilen yapının güney cephesi ve iç duvarlarında düzgün kesme taş kullanılmış, doğu ve batı cephelerde ise daha sade taş malzeme tercih edilmiştir. Cephelerde taş oymalı pencere çerçeveleri, nişler ve mihrabiyeler dikkat çeker; iç mekânda ise eyvanlı odalar, revaklı geçişler ve taş merdivenler gibi geleneksel unsurlar yer alır.

2011 ile 2013 yılları arasında Mardin Artuklu Üniversitesi tarafından yürütülen kapsamlı restorasyon çalışmaları sonucunda yapı hem fiziksel olarak güçlendirilmiş hem de yeni işlevlerle donatılmıştır. Bu süreçte konağın özgün mimari karakteri korunmuş, yapı turizm ve eğitim amaçlı kullanıma uygun hale getirilmiştir. Günümüzde konağın büyük bölümü Mardin Artuklu Üniversitesi Turizm Fakültesi bünyesinde Uygulama Oteli olarak hizmet vermekte, bir bölümü ise PTT tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Bu çok işlevli kullanım, yapının hem akademik hem de turistik açıdan aktif biçimde değerlendirilmesini sağlamaktadır. Öğrenciler için uygulamalı eğitim ortamı sunan konak, aynı zamanda yerli ve yabancı ziyaretçilerin ilgisini çeken bir konaklama mekânı olarak da işlev görmektedir.

Şahtana Konağı, Mardin’in çok katmanlı kültürel yapısını ve taş mimarisini yansıtan simgesel bir yapı niteliğindedir. Yapının korunarak yaşatılması, kentin tarihi dokusunun sürekliliğine katkı sağlamakta; mimari, kültürel ve işlevsel yönleriyle önemli bir miras alanı olarak değerlendirilmektedir.