Mardin, Mazıdağı, Nusaybin, Şırnak ve Cizre sınırlarının oluşturduğu, Süryaniler tarafından kutsal kabul edilen ve kulların dağı anlamına gelen Tur Abdin bölgesinin önemli yapılarından biri olan Deyrulzafaran Manastırı, Eski Mardin yerleşiminin yaklaşık beş kilometre doğusunda Nusaybin yolu üzerinde yer almaktadır. Mezopotamya’daki manastırların arasında en sağlam yapıya sahip olup, tarih içerisinde birçok kez Süryani Ortodoks patriklerine ev sahipliği yaptığı için Tur Abdin bölgesindeki en önemli dini yapılardan bir tanesi olarak kabul edilmektedir.

Manastır yapısının tarihinin, demir çağına kadar dayandığı ileri sürülmektedir. 2010 yılında yapılan bir araştırma ile yapının su basman kısmında yer alan Hurri’lerden kalma güneş tapınağı, Dr. Niyazi Meriç başkanlığında Lüminesans tarihlendirme yöntemiyle incelenmiştir. Yapının MÖ 1800’lere kadar giden bir tarihinin olabileceği düşünülmektedir. Bilinen hali ile yapı, Romalılar tarafından İpek Yolu üzerinde kurulu bir güvenlik kalesi iken, bu görevi MS 400 yılına kadar sürdürmüş daha sonra Süryaniler için önemli kabul edilen dini lider Mor Şleymun tarafından çeşitli azizlerin kemiklerinin buraya getirilmesiyle manastıra dönüştürülmüştür. XV. yüzyıla kadar Mor Şleymun Manastırı olarak bilinen yapı, bu tarihten itibariyle kayıtlarda Deyrulzafaran adıyla anılmıştır. Eğitim işlevinin yanı sıra 640 yıl Süryani Ortodoks Patrikhanesi olarak hizmet vermiştir.

Manastır’ın ismi konusunda en kabul edilebilir bilgi, etrafında yetişen safran bitkisinin çok yetişmesinden dolayı bölgede halkının anadilinin Arapça olmasına bağlı olarak Arapça dayr (manastır) ve zaeafran (safran) kelimelerinin birleşmesi ile meydana gelen tamlama ile Deyrulzafaran Manastırı (Safran Manastırı) olarak dile girmiştir. Ancak manastırın gerçek adı Mor Hananyo Manastırı’dır.

Sağlam bir surla çevrili olan manastırın ana binası, dikdörtgen bir formda 63x71 metre ölçülerine sahip olup, etrafı revaklarla çevirili büyük bir avluya sahiptir. Revaklı avlunun arkasında yer alan eyvanlarda, farklı zamanlarda inşa edilmiş üç adet ibadethane, bir adet tapınak, azizler evi ve derslikler ile rahip odaları bulunmaktadır.

Mor Haynanyo Kilisesi (493-518) manastıra dışarıdan bakıldığında kubbesi ile dikkati çeken ve en görkemli binasıdır. Yapı dışarıdan kare planlı olup çerisinden haç planlıdır. Üst örtüsünün büyük bir kubbeye sahip olmasından dolayı halk arasında Kubbeli Kilise olarak da bilinmektedir. Kayıtlardan anlaşıldığına göre yapının iç duvarlarının konusunu İncil’den alan fresklerle kaplı olduğu belirtilmektedir. Ancak bu fresklerden günümüze sadece 793 yılında Manastır’da büyük bir yenileme yaptıran kiliseye de adını veren Aziz Hananyo’ya ait fresk kalmıştır.

Güneş Tapınağı (MÖ 1800), Mor Hananyo Kilisesi’nin doğu köşesinde yer alır ve iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm beşik tonozlu ve yüzeyi 25 metrekare olan ana tapınağa giriş bölümüdür. İkinci kısım ise 51,5 metrekare olup Tavanı oluşturan büyük taşlar geometrik bir biçimde yontulmuş ve hiçbir bağlayıcı malzeme kullanılmadan, üst üste bindirme tekniği (kiklop) ile inşa edilmiştir. Bu yönüyle mimari olarak dikkati çeken bir tavan yapısına sahiptir. Oda içerisinde sadece doğu yönüne açılmış bir pencere bulunmaktadır.

Meryem Ana Kilisesi (1686-1708), manastırın büyük avlu içerisinde kuzey bölümde yer almaktadır. Patrik II. Cercis tarafından inşa edilmiş, yapının tonozu ve duvarları horasan harcı kullanılarak tuğladan yapılmıştır. Kilise’nin içinde 1699 yılında el işçiliğiyle yapılmış üç kduşkudşin (mihrap) ve üç ahşap kapı bulunmaktadır. Kapılar üzerinde Hz. Davut’un mezmurlarından Süryani dilinde yazılmış mısralar bulunmaktadır. Bu kilise günümüzde de vaftiz törenleri için kullanılmaktadır. Vaftiz kurnası yetişkinlere özel olup sekizgen bir yapıya sahiptir.

Azizler Evi (Beth Kadişe); Manastır yapısı içerisinde patrik ve metropolitlerin gömülü olduğu yerdir. Burada bulunan yedi nişten dört tanesi manastırda görev yapan bazı aziz ve metropolitlere, üç tanesi de patrik mezarlarına aittir. Yapı bölgede yaşayan ilkokul düzeyinde öğrencilerin yatılı olarak teoloji eğitimi aldıkları manastır görevine devam etmektedir.