İncesu Karaevrek Üzümü

Gastronomi Doğal ve Kültürel Miras Meyve Coğrafi İşaretli Ürün

(İncesu, Kayseri XVII. yüzyıl - )

İncesu’da iki çeşit bağcılık faaliyeti bulunmaktadır. Bunlar kaya bağcılığı ve kum bağcılığıdır. Yörede yaşayanlar daha çok kaya bağcılığını tercih etmektedir. Bunun sebebi kayaların arasındaki boşluklara asmaların dikilerek, kar ve yağmur sularının kayalıklar arasındaki toprağa birikmesiyle doğal sulama yöntemi oluşturulmasıdır. Böylece karasal ikliminden kaynaklanan yağış miktarının azlığının yarattığı kuraklık sorunu çözülebilmektedir. 

İncesu’da bağcılık geleneğinin geçmişi 1XVII. yüzyıla kadar dayanmaktadır. Azınlıkların yaşadığı dönemlerde, İncesu Deresi’nin doğu ve batı yamacındaki ignimbrit dokusunun tamamının bağcılık amaçlı kullanılmaktadır. Alanda yapılan incelemelerde Bahçesaray mevkinde bulunan bağların ilçenin en eski bağları olarak belirlenmiştir. Bağların çok eskiden beri var olmasından kaynaklı verimleri azdır. Üzümleri ise sulu ve ince kabuklu olmasından dolayı üzüm olarak toplanıp satışının yapılması pek mümkün değildir. Bunun sebebi sepete konan üzümlerin ince yapısından dolayı ezilerek şırasının akmasından dolayıdır. Pekmez, rakı ve şarap yapımına daha uygundur. Bölgede bu tip ince kabuklu ve sulu üzümlerin yetişmesinin sebebi ilçede geçmiş tarihlerde yaşayan azınlıkların rakı ve şarap üreticiliği faaliyetlerinde bulunmasından dolayı bu tip üzümleri tercih etmeleridir. XIX. yüzyıl İstanbul da en çok tercih edilen türler olmuştur.

Tekirdağ Bağcılık Araştırma İstasyonu’nun 1960’lı yıllarda başlayan geniş  araştırmalarında Türkiye genelinde yetişen üzüm türlerinin tespit edilmesi,  incelemeleri ve koruma çalışmalarının yapılması amacıyla ülke genelinde yetiştirilen  1200 civarı yerel üzüm çeşidinin arşiv çalışmaları ve koleksiyonunu yapmıştır. Bu çalışma sonucunda toplanılan üzüm türlerinden “Türkiye Asma Genetik Kaynakları Milli Koleksiyonu” hazırlanmıştır. Bu koleksiyon kapsamında bulunan on dört çeşit üzüm Kayseri iline aittir. Bu on dört çeşit üzümün on ikisi ise İncesu’ya ait yerel üzüm çeşitleridir. 

2022 Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerine göre Kayseri İlindeki 59.542 dekar üzüm alanının,  yaklaşık 43.000 dekarı İncesu’da bulunmaktadır. Kurutmalık çekirdekli üzüm, sofralık çekirdekli üzüm ve şaraplık üzüm üretimi İl genelinde 30.187 ton civarındadır. Bunun 17.500 ton kadarı İncesu İlçesinde  üretilmektedir. Bu veriler İncesu’daki bağcılık faaliyetlerinin değerini ve önemini açıkça göstermektedir. 

Türk Patent Marka Tescil Kurumu tarafından 198 sayı ile coğrafi işaretd işaret olarak teşkil edilen  İncesu Karaevrek Üzümünün özellikle şu şekildedir:

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri: Karaevrek (Kara Evlek) Üzümü V. vinifera L. nin kültür çeşidi olup, sürgün ucu tipi açık, sülükleri 2S+0+2S şeklinde aralıklı olarak dizilen ve çekirdek kenarında çıkıntı olmayan bir üzüm türüdür. Ayrıca, sürgün ucunda antosiyan yoğunluğu zayıf, yatık tüyler seyrek, boğumdaki dik tüyler orta yoğunlukta, yaprak büyüklüğü küçük ve 5 dilimli, dişler her iki kenarda dışbükey şekilde, yaprak alt yüzünde ana damarlar arasında yatık tüylerin yoğunluğu yok veya çok seyrek, ana damarlar arasındaki dik tüylerin yoğunluğu seyrek, salkım uzunluğu kısa, salkım şekli konik, salkım sapı çok kısa, meyve eti renksiz, meyve tadı tatlı ve çekirdek sayısı iki-üç arasındadır. 

İncesu ilçesinin bulunduğu coğrafi bölgeyi çevreleyen Erciyes, Hasan ve Melendiz dağlarının püskürttükleri tüflü topraklar ve sert olmayan kayalıklar, bölge topraklarını üzüm yetiştiriciliğine uygun hale getirmiştir. İlçenin bulunduğu bölge, toprak ve iklim özellikleri itibarıyla bağcılık için uygun ekolojiye sahip olduğundan, denizden 1100 metre yüksekteki bölgede uzun yıllardır bağcılık yapılmaktadır. 

İlçe topraklarının alüvyal, koluvyal kahverengi, kireçsiz kahverengi ve az miktarda organik topraklardan oluşması ve tuzluluk sorununun olmaması, ilçede yetiştirilen üzüm çeşitleri için uygun toprak yapısı oluşturmaktadır. Bölgenin iklim faktörleri de yörede yetişen üzüm çeşitleri bakımından elverişlidir. Uzun yıllar ortalaması olarak verilen meteorolojik değerlere göre ilçede vejetasyon süresi boyunca ortalama sıcaklık 16,5 °C’dir. Etkili sıcaklık toplamı 1516,3 gün/derecedir. İlçede yıllık ortalama yağış ise 358,3 milimetredir.

Üretim Metodu: Üzüm çubuğu nisan ayı sonu ile mayıs ayı başlarında budanır. Budanan çubukların genç olan dalları fide olarak çoğaltılmak üzere nemli toprağa dikilir ve en az bir yıl bekletilerek üzüm fidesi oluşumu sağlanır. Elde edilen fideler nisan-mayıs ayları içinde bağ alanına dikilir. Budama asgari göz sayısı iki veya üç adettir. Mevsim şartlarına göre ekim ayı sonu ile kasım ayı başında budanabilir. İncesu yöresinde yeni dikilen fidenin ürün verme süresi yaklaşık beş yıldır. Budama her yıl yapıldığı için ürün kütüğünün yaşama süresi daha uzun olur. Üzüm kütüğünde yeni oluşan dip sürgünleri haziran ayı içinde temizlenerek ana gövdenin verimi arttırılır. Bölgede yetişen üzümlere genellikle hayvansal gübre uygulanmaktadır. Üzüm kütüğüne üzümün çiçeklenme zamanı (haziran) sulu veya toz kükürt atılarak Kırmızı Örümcek, Kozalak Akarı, Bağ Uyuzu, Bağ Küllemesi, Pas ve Külleme gibi hastalıklardan koruma sağlanmaktadır. Üzümün hasadı mevsim şartları ve coğrafi konuma göre ağustos ayı içinde gerçekleşmektedir.

Denetim: Ürünün teknik ve coğrafi özelliklere uygunluğun kontrolü İncesu Belediye Başkanlığı'nın koordinasyonunda; İncesu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü, İncesu Ziraat Odası ve İncesu Tarım Kredi Kooperatifi personelinden konusunda uzman mühendis ve yerli üreticilerden oluşan en az beş kişilik komisyonlar tarafından gerçekleştirilecektir. Coğrafi işaret marka ile birlikte kullanılacaktır. Üretilen üzüm üzerine İncesu Karaevrek Üzümü ibaresi yazılacaktır. İncesu Karaevrek Üzümü sebze ve meyve hallerinde on ile on beş kilogramlık kasalar içinde, manav ve marketlerde ise bir ile iki kilogramlık kaplar içinde satılacaktır. Paket üzerinde üretim yılı ve saklama koşullarını belirten ifadeler yer alacaktır. Denetim işlemleri Komisyon tarafından, · Toprak işleme (Çubuğun gözünü kapatma-Ekim ayında) · Bahar budaması ve toprak işleme (Çubuğun gözünü açma-mart ayında) · Hasat ve pazara sunum (ağustos ayında) olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilecektir. Denetimlerde, ürünün üretim aşamalarının uygun iklim ve toprak koşullarında gerçekleşip gerçekleşmediği ve üzümün teknik özelliklere uygunluğu kontrol edilecektir.

Pekmez Yapımı

İlçenin en önemli geçim kaynağı olan, Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından 2016 yılında tescillenen "karaevrek" ile rengi, aroması ve lezzetiyle ön plana çıkan "diğer" üzümçeşitlerinin hasadına sabahın erken saatlerinde kadınlar öncelikli olmak üzere aile fertleri ve imece usulu konu komşu yardımlaşmasıyla  bağlardan toplanan üzümler, traktörlere konularak evlere taşınıyor. Yıkanan üzümler, çuvallara dolduruluyor ve geleneksel yöntemle kadınlar tarafından ayakla eziliyor. Bu yöntemle elde edilen üzüm suyu, ilçe merkezine yaklaşık on kilometre uzaklıktan getirilen ve "ağ toprağı" diye tabir edilen toprakla beraber kazanlarda odun ateşinde kaynatılıyor. Soğuyana dek bekletildiği kazanlardan bez heybelere dökülen ve süzülmeye bırakılan üzüm suyundan şıra elde ediliyor. Daha sonra tekrar kazanda kaynatılan şıra, kadınların bir hafta süren zahmetli mesaisinin ardından pekmeze dönüşüyor. Yaklaşık beş ton üzümden 200 kilogram pekmez üretilmektetir. İncesu Belediyesi tarafından hazırlanan AB projesiyle “Üzümden Şıraya, Şıradan. Pekmeze” başvurusuyla destek alarak “organilk” ve geleneksel üretim yöntemide tescillenmiştir.

Referanslar

https://kayseri.tarimorman.gov.tr/Haber/1268/25-Kultur-Turizm-Ve-Uzum-Festivali-Incesuda-Duzenlendi, (Erişim tarihi: 02. 02. 2025); https://arastirma.tarimorman.gov.tr/bagcilik/Lists/KutuMenu/Attachments/6/38%20Kayseri.pdf, (Erişim tarihi: 02. 02. 2025); https://www.kulturportali.gov.tr/portal/incesu-karaevrek-uzumu, (Erişim tarihi: 02. 02. 2025); https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38139, (Erişim tarihi: 02. 02. 2025); Özdal, E. (2023). Kayseri-İncesu İlçesi Geleneksel Mimari Dokusunun Koruma Bağlamında İrdelenmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi ). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.