Evdir Han
Konaklama Tesisi Doğal ve Kültürel Miras Kervansaray Han Kervansaray Han
Antalya - I. İzzeddin Keykavus Dönemi (1211-1220)
-
2024
Anadolu Selçuklu hanları; büyük ticaret yolları üzerinde, kale gibi emniyetli yapılarıyla hem yolculuk eden kervan kafilelerinin ihtiyaçlarını karşıladıkları ve konakladıkları hem de bu kervanların getirmiş oldukları çeşitli malların ticaretinin yapıldığı yerlerdi. Bu sebeple bu hanların, konaklayanların ihtiyaçlarına yönelik; yatakhane, aşhane, erzak ambarı, ahır, mescit gibi pek çok birimi bulunmaktaydı. Anadolu Selçuklu hanları, XIII. yüzyılda yaygın olarak inşa edilmiştir. Selçuklu Sultanları ve devlet adamları ticaret yolları üzerinde her menzillik mesafede (yaklaşık 30-40 kilometre) bir han yaptırmışlardır.
Anadolu Selçuklu hanlarının önemli bir örneği olan Evdir Han; Antalya- Burdur yolu üzerinde, Antalya’nın yaklaşık on sekiz kilometre kuzeybatısında yer alır. Hanın buradaki bir antik kent üzerine kurulduğu bilinmektedir. Yapının bir kısmı eksik olan kitabesi, 1928 yılında R. Riefstahl tarafından okunmuştur. Buna göre Evdir Han, I. İzzeddin Keykavus döneminde (1211-1220) inşa edilmiştir. Söz konusu kitabe günümüzde kayıptır.
Kuzey- güney doğrultusunda inşa edilen, kareye yakın dikdörtgen planlı yapı; açık avlulu, dört eyvanlı plan şemasına sahiptir. Evdir Han, Anadolu’da bu plan şemasına sahip olan nadir örneklerden biridir. Avluya açılan sivri kemerli, beşik tonozlu revaklar iki sıra halinde düzenlenmiştir. Revaklardan güneydeki tamamen, batıdaki ise kısmen yıkılmıştır. Güneyde yer alan giriş eyvanı ve doğu eyvan kısmen sağlam olarak günümüze gelmiştir. Yapının planı açısından dikkat çekici özelliklerinden biri, tuvalet mekanın bulunmasıdır. Anadolu Selçuklu hanlarında tuvalet genelde, hanın barınak kısmında yer almaktadır. Burada ise yapının doğu kanadındaki payanda içerisindeki küçük holde konumlanmıştır. Bu uygulama, Selçuklu mimarisinde az rastlanan bir örnek olması bakımından önem arz etmektedir. Bunun yanı sıra, hanın bir mesciti olup olmadığı konusu belirsizdir. O. Eravşar, R. Riefstahl’ın doğudaki eyvanın mescit olarak kullanılmış olabileceği fikrini aktarır. Bununla birlikte günümüzde yapıda bir mihrap kalıntısına rastlanmadığını ifade eder.
Doğu ve batı cephesi kısmen ayakta olan yapının, kuzey cephesi nerdeyse temel seviyesine kadar yıkıktır. Yapının ana cephesi, taçkapının yer aldığı güney cephedir. Cepheler payandalarla desteklenmiştir. Günümüze sağlam olarak gelmiş olan dış duvarlara bakıldığında, yapının bir pencere açıklığı olmadığı anlaşılmaktadır. Revak alınlıklarında, duvar ve kemerlerde düzgün kesmetaş, üst örtüyü oluşturan tonozlarda kaba yonu taş kullanılmıştır. Bununla birlikte yoğun bir devşirme malzeme kullanımı söz konusudur. Bunun sebebi, yapının antik kentin bulunduğu bir alan üzerine inşa edilmiş olmasıdır. Cephelerdeki dikkat çekici unsurlardan biri de taşçı işaretleridir. Bunların bir kısmı zamanla tahrip olmuştur.
Yapının günümüzde üst kısmı yıkık durumda olan taçkapısı, güney cephe üzerindedir. Düzgün kesmetaş malzemelidir. Cepheden dışa taşkın taçkapının basık kemerli giriş açıklığı, sivri kemerli bir niş içerisine yerleştirilmiştir. Anadolu Selçuklu mimarisinin karakteristik geometrik motifleriyle bezeli olan taçkapı mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir. Mukarnaslarda istiridye kabuğu şeklindeki süslemeler dikkat çeker. Kavsara kuşatma kemeri, daire ve eşkenar dörtgenlerin birbirine bağlandığı bir zencirek motifi ile süslüdür. Taçkapının iki yanı ise üç farklı bordür kuşağı ile düzenlenmiştir. En içteki bordür, sonsuzluk prensibiyle devam eden hatların, belirli açılarla birbirini kesmesiyle ortaya çıkan geçmeli geometrik bir kompozisyon ile süslüdür. Kompozisyon, merkezde on kollu bir yıldız ile bunun etrafındaki düzgün olmayan altıgenler ve beş kollu yıldızlardan meydana gelmektedir. Bunun dışındaki süsleme bordürü, düşey yönde birbirine bağlanan zig zag motifinden oluşur. En dıştaki ince bordür ise bir diş frizi şeklindedir.
Bir sultan yapısı olan Evdir Han, plan ve süsleme özellikleri açısından Anadolu Selçuklu Dönemi hanlarının önemli bir örneğini oluşturmaktadır. Yapı, günümüzde harap olmuş ve yer yer bitki örtüsüyle bütünlenmiş taş duvarlarına karşın bugün kısmen görebildiğimiz geniş avlusunu kuşatan revakları ve gösterişli taçkapısı ile zamana karşı direnmektedir.
Referanslar
Durukan, A. (1995). “Evdir Hanı,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 516-517), Cilt-11, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları; Eravşar, O. (2007). "Evdir Han," Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, (Editör: Hakkı Acun), Ankara: TC. Kültür Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü; Erdmann, K. (1976). Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts, Teıl II und III. Berlin; https://antalya.com.tr/tr/kesfet/tarih/tarihi-yapilar/evdir-han, (Erişim tarihi: 10. 08. 2024); Kuyulu, İ. (1996). Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme, Sanat Tarihi Dergisi, 8 (8): 51-79; Özen, İ. (2012). Antalya- Burdur Kervan Yolu Üzerinde Yer Anadolu Selçuklu Kervansaraylarının Taçkapı Süsleme Programları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Taşkıran, Z. F. (1986). Antalya Çevresinde Yer alan Evdir Han ve Kırkgöz Han, Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri. Antalya: Antalya Valiliği Yayınları; Turan O. (1946). Selçuk Kervansarayları, Belleten, X. (39): 471-496; Tükel Yavuz, A. (1992). Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-İşlev İlişkisi İçinde Savunma ve Barınma, IX. Vakıf Haftası Kitabı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları; Tükel Yavuz, A. (1997). The Concepts That Shape Anatolian Seljuq Caravanserais, Muqarnas, 14: 80-95.