Konağa adını veren Cemil Paşa Ailesi, Osmanlı Devleti‘nin çeşitli bölgelerinde mutasarrıflık yapmış olan ve Diyarbakır’da büyüyen ve güçlü bir konuma gelen bir ailedir. Kentin ayakta kalmış tarihi mekânlarından biri olan Cemil Paşa Konağı Diyarbakır Kent Müzesi olarak kullanılmak üzere Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından restore edildi. Cemil Paşa Ailesine ait söz konusu konak, 1888 ve 1902 yılları arasında ailenin büyüğü Ahmet Cemil Paşa tarafından yaptırıldı. Şeyh Said ve Ağrı isyanları ile ilişkili oldukları iddiası ile iki büyük sürgün yaşamış ailenin, özellikle 1936’daki sürgününden sonra sahip oldukları konak, bir süre sadece trahomalı öğrencilerin alındığı ilkokula dönüştürüldü ve adına da dönemin Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü’nün adı verilerek İsmetpaşa Trahomalılar Mektebi olarak adlandırıldı. 1960’lardan sonra bir süre ipekçilik ve puşiciliğin yapıldığı bir mekan olarak kullanılan konak, daha sonra kendi haline bırakıldı.

Müze, konum olarak Ali Paşa Mahallesi Köylü Sokak’ta yer almaktadır. İlk bölümü XVII. yüzyılda yapılan konak, Ahmet Cemil Paşa tarafından 1880 ve 1887 yılları arasında genişletilerek son halini aldı. Konak, ailenin yaşam alanı (harem), idari yönetim alanı (selamlık), konak hizmetlileri ve misafirlerin kaldığı (müştemilat) bölümlerinden oluşur. Onlarca odası, havuzlu bahçeleri, 2.000 metrekare genişliği ve taş işçiliğiyle kentteki konut mimarisinin örneklerinden biridir. Diyarbakır’ın en büyük sivil mimari yapısı sayılan Cemil Paşa Konağı, tarihi ve turistik açıdan görülmesi gereken bir yapıdır.

Harem kısmının kuzey tarafı kışlık, güney tarafı yazlık, doğu ve batı kısımları da mevsimlik olarak kullanılmıştır. Selamlık kısmı; kahve ve misafir kabul odaları, başoda, mabeyn odası ve havuzlu bahçeden meydana gelmektedir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından, 2015 yılında restorasyonu tamamlanan konak, Diyarbakır Kent Müzesi olarak açıldı.

Müze kurulurken 1.500 kayıtlı envantere ulaşıldı. Binlerce fotoğraf ve dijital arşiv oluşturuldu. Tasnif edilen bu eserler, müze bünyesindeki kiosklarda ve panolarda teşhir edilmektedir. Müzede; İnançlar İnanışlar, Diyarbakır Halkları ve Kültürleri, Diyarbakır’da Yemek ve Mutfak Kültürü, Su ve Yaşam, Cemil Paşa Ailesi Özel Koleksiyon, Diyarbakır’da Eğitim, Diyarbakır Müziği ve Halk Dansları, Diyarbakır’da Sözlü Kültür, Çağdaş Sanatlar, Dil ve Yazılı Kültür, Diyarbakır’da Kent Yaşamı, Diyarbakır’da Üretim ve Ticaret, Diyarbakır’da Tarım Kültürü, Diyarbakır’da Hayvancılık Kültürü, Diyarbakır’da Olaylar ve İnsanlar, Diyarbakır’da Kent Gelişimi, Kentin Panoraması, Eğitim ve Proje Geliştirme Alanı şeklinde 18 başlıktan oluşan temalar vardır. Müzede ayrıca araştırmacılar için hafıza merkezi bulunmaktadır. Geçmişte kullanılan malzemelerin hikâyeleri ile birlikte yer aldığı müzede yaklaşık 270 eser bulunmaktadır.