İnsanoğlunun var olduğu günden beri su, önemini hep korumuştur. Barındıkları veya daha sonra yerleşik hayat ile birlikte geçtikleri yeni düzenlerinde su kenarları, suya yakın yerler insanların hep yakınında olma ihtiyacı duydukları alanlar olmuştur. Yerleşik hayata geçilmesi ile birlikte gelişen medeniyet seviyesi toplumlarda su ihtiyacını karşılamak için çeşitli yapıları inşa etmelerine yol açmıştır. Su kemerleri, bentler, su toplama havuzları, sarnıç, çeşme, sebil, şadırvan ve hamam gibi farklı su yapıları inşa etmişlerdir.

Antik dünyada banyo yapmak, yıkanmanın işlevsel olarak temizliğinden öteye taşınarak kişisel bir yenileme, kökleri derinlere uzanan sosyal ve kültürel alışkanlık, din kaynaklı bir his olarak algılanmaktadır. Hamamlar; antik dünyadan başlayıp Yunan, Roma, Osmanlı dönemlerinde inşa edildikleri yerlerde halkın tüm bu alışkanlıklarını, hislerini ve yıkanma ihtiyaçlarını karşılayan önemli yapılardır. Diyarbakır Melek Ahmed Paşa Hamamı da Osmanlı döneminde inşa edilen önemli hamam yapılarından sadece biridir.

Melek Ahmed Paşa Hamamı; Suriçi’nin güneybatısında, Melek Ahmet Caddesi üzerinde yer almaktadır. Hamamın inşa tarihi olarak kaynaklarda, Melek Ahmet Paşa tarafından 1564’te yapımına başlandığı, 1568 yılında ise tamamlandığı yazmaktadır. Hamam, Melek Ahmet Paşa’nın Diyarbakır’da inşa ettirdiği külliyenin ilk yapısıdır.

Günümüze sadece kapladığı yer bakımından yapının bütününe hâkim bir kütleye sahip olan soyunmalık bölümü gelmiş olan hamamın giriş, soğukluk, sıcaklık, külhan ve su deposu gibi bölümleri yıkılmıştır. Soyunmalık bölümü, sekizgen bir plana sahiptir. Bu bölümün üst örtüsü, ortasında aydınlık feneri bulunan ve sekizgen kasnağa oturan kubbe ile örtülüdür. Kubbe kasnağında dört kenarda yuvarlak kemerli dört pencere yer almaktadır. İç mekânda yapının dört köşesinde eyvan uygulaması yapılmıştır. Bu eyvan kısımları duvar içerisinde, bölümün genel planına uygun bir şekilde planlanarak sekizgen formda yapılmışlardır.

Yapıda malzeme, kubbe ve kubbeye geçişlerde yapılmış olan pandantiflerde kaba yonu taşı, beden duvarlarında ise moloz taş kullanılmıştır. Süslemesiz olan yapı, kubbe kasnağındaki yuvarlak kemerli pencerelerin sövelerinde kullanılan beyaz ve siyah renkli kesme taşlar ile hareketlilik kazanmıştır.

Yapının batı ve güney cepheleri ile ayakta kalan tek bölümü olan soyunmalık bölümü günümüzde ticari mekanlar olarak kullanılmaktadır.

İnsanların ihtiyacını her zaman ön planda tutan Osmanlı Devleti, külliyelerin oluşmasında da ilk olarak hamamları inşa ettirmiş ve külliye inşasında çalışanların temizliğini sağlamayı amaçlamıştır. Güneydoğu Anadolu’nun en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi hamamları önemli bir yere sahiptir. Melek Ahmed Paşa Hamamı külliye birimleri içerisinde ilk yapılan birim olması bakımından Osmanlı geleneğini yansıtan yapılar içerisinde yerini almaktadır. Hamamın büyük bir bölümü yıkılmış olmasına rağmen ayakta kalan soyunmalık bölümünün inşa edildiği dönemin plan ve mekân özellikleri hakkında bilgi vermesi açısından değer taşımaktadır.

Diyarbakır hamamlarının çoğu, Anadolu’nun birçok kentinde olduğu gibi, değişen sosyal koşullardan olumsuz etkilenmiş ve işlevlerini yitirmişlerdir. Melek Ahmed Paşa Hamamı ’da işlevini yitiren hamamlardan biridir.