Diyarbakır Cimili Tatlısı, tandır ekmeği, ceviz içi, üzüm pekmezi ve tereyağının birleşimiyle hazırlanan, Diyarbakır mutfak kültürünün özgün tatlılarından biridir. Kökeni halk mutfağına dayanan bu tatlı, yöresel malzemelerin değerlendirilmesi, israfın önlenmesi ve toplumsal paylaşım kültürünün sürdürülmesi açısından Diyarbakır’ın geleneksel yaşam biçimiyle güçlü bir bağ kurmaktadır.

Diyarbakır Cimili Tatlısı, 28 Haziran 2022 tarihinde mahreç işareti türünde coğrafi işaret tescili almıştır. Başvurusu Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yapılan ürünün tescil numarası 1160 olup, coğrafi sınırı Diyarbakır ili olarak belirlenmiştir. Coğrafi işaret, ürünün Diyarbakır mutfak kültürüyle olan ün bağına dayanmakta ve üretim ve işleme aşamalarının coğrafi sınır içerisinde yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Diyarbakır Cimili Tatlısı’nın temel bileşenleri tandır ekmeği, üzüm pekmezi, ceviz içi ve tereyağıdır. Hazırlanışı; küp şeklinde doğranan tandır ekmeği, tavada eritilen tereyağı ile kavrulur. Ardından ceviz içi eklenerek kavurma işlemine devam edilir. Son olarak üzüm pekmezi ilave edilir ve tandır ekmeğinin pekmezi çekmesi sağlanır. Ürün genellikle sıcak servis edilir ve Diyarbakır’da özellikle kış aylarında enerji verici bir tatlı olarak tüketilir. Tatlının ayırt edici özelliği, tereyağında kavrulmuş tandır ekmeğinin üzüm pekmeziyle birleşmesiyle oluşan özgün dokusu ve yörede üretilen ceviz ile üzüm pekmezinden gelen karakteristik aromadır. Basit bileşenlerine rağmen zengin bir aroma profiline sahip olan bu geleneksel tatlı, yörede yüzyıllardır süregelen mutfak alışkanlıklarının ve yöresel malzeme kullanımının bir yansımasıdır. 

Gelenek ve ritüel açısından, Diyarbakır Cimili Tatlısı ile doğrudan ilişkili dini veya törensel bir uygulama kaydedilmemiştir. Ancak, halk kültüründe çeşitli sosyal bağlamlarda yer aldığı görülmektedir. Geleneksel olarak tatlı, kış aylarında, aile bireylerinin bir araya geldiği zamanlarda, dini bayramlar, düğünler ve özel günlerde hazırlanmaktadır. Tandır ekmeğinin tereyağı ve pekmezle birleşmesi yalnızca bir pişirme yöntemi değil, “paylaşma” ve “bereket” anlayışının mutfaktaki sembolik ifadesi olarak görülmektedir.

Kökeni halk mutfağına dayanan Diyarbakır Cimili Tatlısı, halk arasında kimi zaman “yokluk tatlısı” olarak da anılmaktadır. Bu adlandırma, tatlının gösterişten uzak, mütevazı ve üretken bir mutfak anlayışını temsil etmesinden kaynaklanmaktadır. Diyarbakır ilinde bir nevi baklava yerini de alan Cimili tatlısı, halk arasında bayat ekmeklerin değerlendirebileceği enfes bir tatlı olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle bayatlamış tandır ya da pide ekmeğini değerlendirmek amacıyla yapılan bu tatlı, geçmişte kıtlık dönemlerinde eldeki malzemeleri israf etmeden değerlendirme geleneğini yansıtmaktadır. Bu yönüyle tatlı, günümüzün sürdürülebilir gastronomi anlayışı içinde “atıksız mutfak” yaklaşımının tarihsel bir öncülü olarak değerlendirilebilir. Böylece Cimili Tatlısı, yalnızca geçmişten bugüne taşınan bir tatlı olmanın ötesinde, Diyarbakır halkının dayanışma, paylaşım ve üretkenlik değerlerini simgeleyen yaşayan bir kültürel miras olarak konumlanmaktadır. 

Tüm bu nitelikleriyle Diyarbakır Cimili Tatlısı, özgün yapım tekniği, yöresel bileşenleri ve toplumsal anlam derinliğiyle Diyarbakır’ın kültürel kimliğini temsil eden önemli bir gastronomi unsurudur. Coğrafi işaret tescili, bu tatlının hem korunmasına hem de Diyarbakır’ın gastronomi turizmi kapsamında ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtılmasına katkı sağlamaktadır.