Alanya İç Kale Kilisesi
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Kilise Kale Bazilika:
-
2025
Kilise, Antik Çağ’da Korakesion (Coracesium), Bizans döneminde ise “güzel dağ” anlamına gelen Kalonoros ismiyle bilinen ve Doğu Pamfilya bölgesi içinde yer alan Alanya’da bulunmaktadır. Kentin denize dik yamacında kurulmuş İçkalesi’nin güneydoğu köşesinde Saray ile Tonozlu Koğuş arasında, ana kapının açıldığı Ön Avlu’nun batısında bulunan kilise, kaynaklarda Hagios Georgios ya da Prodromos (Müjdeleyen) veya Hagios Ioannes (Vaftizci Yahya) Kilisesi olarak da bilinmektedir. Doğu-batı yönünde uzanan kilisede iki inşaat dönemi ve üç ek ya da onarım evresi tespit edilmiştir. Yapı ilk inşaat döneminde üç nefli bir bazilika olarak inşa edilmiştir. Günümüze ulaşan apsisi dışa taşkın, içten ve dıştan yarım daire formundadır. Naosu muhtemelen iki sıra sütun dizisi ile üç nefe ayrılmıştır. Bazilikanın narteksi olup olmadığı bilinmemektedir. Apsiste, din adamlarının oturma yeri olan tek basamaklı synthronon bulunmaktadır. Çevrede ve kazı çalışmaları sırasında ele geçen buluntular bu inşaat aşamasının V. yüzyıl üçüncü çeyreği ile X. yüzyıl arasında, muhtemelen V. yüzyıl sonu-VI. yüzyıl arasında gerçekleştirilmiş olabileceğini göstermiştir.
İkinci yapı dönemi, bazilikanın özellikle apsisi başta olmak üzere doğusundaki duvar kalıntılarından faydalanılarak Akdeniz’de oldukça yaygın olan trikonchos plan tipinde inşa edilmiştir. Doğu bölümünde, yarım daire planlı apsis, önünde bema ve iki yanında beşik tonoz örtülü dehlizler şeklinde pastoforyon mekânları yer alır. Doğu yönde günümüzde iki beton ayağa, batıda duvarlara oturan pandantif geçişli kubbe ile örtülü merkez orta bölümünü, kuzey ve güney yönlerde içten yarım daire dıştan ise üç cepheli bir kuzey ve güney konchlar, batıda ise beşik tonoz örtüsü günümüze ulaşamayan kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı batı kol çevrelemektedir. Özgününde, kubbeyi doğudan taşıyan beton ayaklar yerinde taşıyıcı olarak sütunların bulunduğu anlaşılmaktadır.
Yapının biri batı, diğeri kuzey cephede olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Asıl giriş kapısı olan batı cephedeki dikdörtgen kapı üstte yarım daire kemerlidir. Bu kemer üstte ise tuğla, taş ve kiremit kırıkları ile içi dolgulu duvar tekniğinde örülmüş üç dilimli kemer ile kuşatılmıştır. Kemer üstten testere dişi frizli üçgen alınlıkla çevrelenmiştir. Kapının iki yanında simetrik olarak yerleştirilmiş sivri kemerli yarım daire formundaki dikdörtgen niş içinde kırmızı, beyaz ve sarı renkli derz çizgileri şeklinde boyamalar ve kazıma tekniğinde kristogram şeklinde motifler bulunmaktadır. Bu motifler kuzey ve güney cephe pencereleri ile kubbe kasnağını çevreleyen niş ve pencere alınlıklarında da görülmektedir. Kuzey cephede bulunan ve daha dar olan kapı ikinci bir işleve sahiptir. Örtü sistemi kısmen ayakta olan yapının orta bölümü niş ve pencerelerin nöbetleşe çevrelediği yüksek kasnaklı tambur bir kubbe, kuzey ve güney konchlar yarım kubbe, günümüze ulaşamayan doğu ve batı kolların örtüsünün ise kalabilen izlere göre beşik tonoz olduğu anlaşılmıştır. Kubbe kasnağında yer alan niş ve pencerelerde, batı kapı yanındaki nişlerde olduğu gibi kırmızı, beyaz ve sarı renkli derz çizgileri yapılmıştır. Ayrıca yapının içinde, duvar sıvası üzerinde de derz çizgileri görülmektedir.
Kilise, yer yer tuğla ve kiremit kırıklarının görüldüğü altta daha büyük boyutlu, üstlere doğru ise orta ve küçük boyutlu moloz taşların kullanıldığı bir duvar örgüsüne sahiptir. Kapı, pencere ve kemerlerde ise düzgün kesme taş kullanılmıştır.
Yapı içinde, günümüzde oldukça tahrip olmuş fresko tekniğinde Yeni Ahit (İncil) konulu duvar resimlerinden kalan izler kubbe pandantifleri, güney konch yarım kubbe ve duvarları, kuzey konch batı ve doğu duvarları, güney pastoforyon (diakonikon) güney duvarındadır. Kubbe pandantiflerinde İncil yazarları, diakonikon’da “Aziz Petrus’un Cennetin Krallığının anahtarları alması”, kuzey ve güney konch’ta ise İsa’nın yaşamına ait resimler bulunmaktadır. Bu resimler güney konch yarım kubbesinde “İsa’nın Doğumu” ile başlamakta, duvarlarda ve örtüde saat yönünde devam ederek kuzey konch doğu duvarında “İsa’nın Çarmıha Gerilişi” ile sonlanmaktadır. Kubbeye geçiş öğesi olan pandantiflerden kuzeydoğuda Matta, güneydoğuda Yuhanna, güneybatıda Luka ve kuzeybatıda ise Markos’un yer aldığı İncil yazarları, muhtemelen kubbede bulunan “Pantokrator İsa’nın yeniden gelişini müjdeleyen ve enkarnasyona eşlik eden figürler olarak yerleştirilmiş olmalıdır.
Alanya Kalesi’nin ya I. Alexios Komnenos ’un (1081-1118) Akdeniz kalelerini yeniden fethinden sonraki kale restorasyonunda ya da II. Ioannes Komnenos (1118-1143) veya I. Manuel Komnenos (1143-1180) döneminde yeniden inşa edilen kentler ve kaleler arasında olduğu ileri sürülmektedir. Kent 1199’dan 1221 yılı Selçuklu fethine kadar Iotape Surp Sope (Kolybrassos), Nallawn (Nauloi) ve Kotrat (Kotrada) kentleri ile birlikte Küçük Ermenistan Kralı I. Leon’un feodal beylerinden Kyr Vard’ın hâkimiyetindedir. I. Alâeddin Keykubad tarafından fethedilerek ve fatihinin adı olan Alaiyye ismini alarak Selçuklunun üçüncü, Akdeniz’in Antalya’dan sonra ikinci limanı ve kışlık başkenti olmuştur. Bu bilgiler ışığında trikonchos kilisenin, en erken XI. yüzyıl sonu, en geç XIII. yüzyıl başı arasında yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Kilise içinde bulunan duvar resimlerinin üslubu ve özellikle kilisenin pandantiflerinde yer alan İncil yazarlarından İncilci Yuhanna’nın başı üzerindeki kimliğini açıklayan yazıtın karakteri XIII. yüzyıl başını işaret etmektedir. Bu durumda, kilisenin tarihi için XII. yüzyıl sonu ile XIII. yüzyıl başı arasındaki bir dönem önerilmektedir.
Yapının iki inşaat döneminden sonra geçirdiği onarım ve müdahaleler üç evrede incelenmiştir. İlk onarım evresi, 1225 yılından sonraki bir dönemde binanın güneybatısına, eski bazilikanın güney nefinin batıda kuzey-güney yönlü duvar ile sınırlandırılması ile oluşturulan güney ek yapı dönemidir. İkinci evre, 1922 yılındaki mübadele sonrasında, apsis dış cephesi ile güney ek yapının duvarlarında görülen düzensiz kiriş yuvalarından hareketle burada ahşap çatılı bir konut oluşturulduğu dönemdir. Üçüncü evre ise kilisenin kubbesini taşıyan doğudaki taşıyıcıların yokluğundan dolayı kubbeyi destekleyen iki beton ayağın eklendiği 1940 - 60 yıllarında yapılan onarımdır.
Kilise, Selçuklunun kışlık başkenti olan Alanya’nın İçkalesinde mescide çevrilmeden ve duvar resimleri sıvanmadan ya da kazınmadan gelmiş olması açısından önemlidir. Bu durumun özellikle Selçuklunun hoşgörüsünden çok, I. Alâeddin Keykubad’ın kaleyi aldığında kendisine eş olarak gönderilen Kyr Vard’ın kızı ya da cariyesi Mahperi Huand Hatun’un 1237 yılında oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in tahta geçmesine kadar Hıristiyan olması ve devlet içinde Hıristiyan devlet adamlarının bulunması nedeniyle, ihtiyaçtan kaynaklı bir durum ile açıklanabilir. Yine, Selçuklu sonrası Osmanlı Dönemi’nde de yapının mescide çevrilmeden kilise olarak kullanımına devam etmiş olduğu anlaşılmaktadır. Kilise, hem plan tipi hem duvar resimleri hem de Bizans’tan Selçuklu ya da Osmanlı eline geçen kaleler içinde mescide çevrilmeden günümüze özgün hali ile ulaşması açısından önem arz eden ünik yapılardan biridir.
Referanslar
Anne Komnena (2021). Alexiad Malazgirt’in Sonrası. (Bilge Umar Çev.). İstanbul: İnkılâp Kitabevi; Arık, M.O. (1993). Alanya İçkale Kazıları (1985–1991). Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, ss. 13-27. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.; Beckwith, J. (1988). Early Christian and Byzantine Art. Penguin Books.; Bilici, Z. Kenan (1999-2000). Alanya’nın Fethi Meselesi, Bir Tespit, Adalya, IV: 287–293.; Bilici, Z. Kenan (2008). Kalenin Gemileri. Ege Yayınları.; Carr, A.W. (1982). Gospel frontispieces from the Comnenian Period, Gesta, 21 (1): 3-20., Curcic, S. (1977). Architectural Significance Of Subsidiary Chapels In Middle Byzantine Churches, The Journal Of The Society Of Architectural Historians, 36 (2): 94-110.; Deichmann, F. W. (1954). Cella Trichora. RAC II: 944-954.; Demir, M. (2000). Selçuklu tarih kayıtlarında Alanya’nın fethi. 10. Alanya Tarih Ve Kültür Semineri, ss. 541–544.; Eyice, S. (1982). Türkiye’de Bizans Sanatı. Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Cilt-3. Görsel Yayınları.; Foss C. ve D. Winfield. (1986). Byzantine Fortifications: An Introduction. University of South Africa.; Foss, C. (1994).The Lycian coast in The Byzantine Age. Dumbarton Oaks Papers 48,:1-52.; Harrison, R.M. (1963).Churches And Chapels of Central Lycia, Anatolien Studies 13:117–151.; Hellenkemper, H. ve Hild F. (2004). Lykien Und Pamphylien Tabula Imperii Byzantini 8. Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften.; İbn Bibi (1941). Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi (Çev. M.Nuri Gençosman). Uzluk Basımevi.; İbni Bibi. (2014). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçukname) I-II (Çev. Mürsel Öztürk). Türk Tarih Kurumu Yayınları.; Konyalı, İ.H. (1946). Alanya (Alaiyye). Ayaydın Basımevi.; Ötüken, S.Y. (1990). Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estetik Çözümler. Vakıflar Dergisi 21, 395-410.; Redford, S. (2008). Anadolu Selçuklu Bahçeleri (Alaiyye/Alanya) ) (Serdar Alper Çev.).; Riefstahl, R. M. (1931). Turkish Architecture In Southwestern Anatolia. Harvard University.; Rott, H. (1908). Kleinasiatische Denkmaler Aus Pisidien Pamphylien Kappadokien Und Lykien.; Stollmayer, J. (1999). Spatantake Trikonkhoskirchen Ein Baukonzept. Jahrbuch Fur Antike Und Christentum, Jahrgang 42, Munster-Westfalen, 116-157.; Tekinalp, V. M. (2009). Palace Churches Of The Anatolian Seljuks: Tolerance Or Necessity?. Byzantine And Modern Greek Studies 33 (2): 148–167.; Thierry N. (1975). L'art monumental Byzantin en Asie Mineure du xie siècle au xive. Dumbarton Oaks Papers, 29, 73-111. https://www.jstor.org/stable/1291370, (Erişim tarihi: 20. 08. 2025).; Turan, O. (2003). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. Ötüken Neşriyat.; Voyacıoğlu, V. (2002). Alanya. Aktav Yayıncılık.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Arık, M.O. (2004a). Alanya Kalesi 2003 yılı çalışmaları. 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, II: 37-42. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. ; Arık, M. O. (2004b). Alanya Kalesi çalışmaları 2003, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri, (2004) 2: 1-5.; Arık, M.O. (2005). Alanya Kalesi 2004 yılı çalışmaları. 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, ss. 213-228. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları; Büktel, Yılmaz, (1999). Kale Kilisesinin Bizans Sanatındaki yeri ve önemi. 9. Alanya Tarih ve Kültür Semineri, ss. 403–404.; Kuyulu, İ. (1978-80). Alanya Bizans Kilisesi (Yayımlanmamış Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü.; Lloyd S., D. Storm Rice. (1989). Alanya (Ala'iyya) (N. Sinemoğlu çev.). Türk Tarih Kurumu.; Özyurt Özcan, H. (2004). Alanya Kalesinde üç Bizans Kilisesi, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 5: 67-79.; Palaz Yıldırım, S. (2010). Alanya İçkale Kilisesi: Tarihlendirilmesi ve restitüsyonu üzerine bir mimari değerlendirme (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.; Palaz Yıldırım, S. (2010). Alanya İçkale Kilisesi. II. Genç Bilimadamları Sempozyumu (17 - 20 Mayıs 2012.