Kaymak; süt yağının yoğunlaştırılmasıyla elde edilen bir krema ürünüdür. Daha açık bir ifadeyle, sütün hafif ateşte çalkalanıp, belli bir soğuklukta bekledtildikten sonra koyu ve yağlı bir öz haline getirilmesiyle elde edilen kısmıdır. Kaymak, ilk olarak Orta Asya'da kullanılmış olup, sütün insanlık tarihindeki kullanımı kadar eski bir geçmişe sahiptir. Halen bu bölgedeki geleneksel yemeklerde süt ürünlerinin büyük bir öneme sahip olduğu görülmektedir. İlk kaymak, sıcak yaz günlerinde taze sütün bozulmasını engellemek amacıyla üretilmiştir. Kaymak aynı zamanda, Balkanlar'da, Orta Doğu, Asya, İran, Afganistan ve Hindistanda da üretilmektedir. Bu ülkelerde “kajmak”, “kaimak”, “gemagh” veya “geymar” gibi farklı isimlerle tanımlanan  bu ürün Türkçede “kaymak” diye telaffuz edilmektedir. Kaymagın geleneksel yöntemlerle üretilmesi zor olduğu kadar, uzun zaman alan bir süreçtir. Ancak Antonin Prandtl’in, 1864 yılında sütü kaymağından ayırmak amacıyla ürettiği ilk manuel santrifüj cihazının kullanımından sonra  bu işlem makineleşmeye başlamıştır. Daha sonra, 1869 yılında Friedrich Miescher, bu manuel santrifüj cihazını laboratuvar ortamında kullanarak sütün ayrıştırılmasında yeni bir adım atmıştır. Prandtl'ın kardeşi Alexander Prandtl ise 1875 yılında abisinin geliştirdiği bu tekniği daha da ileri bir seviyeye taşıyarak “yağ ekstraksiyon” makinesini icat etmiştir. Bu gelişmelerle birlikte, süt kaymağının hızlı ve etkili bir şekilde ayrıştırılması mümkün hale gelmiş ve zamanla bu tür cihazlar modern süt tesislerinin  önemli ve vazgeçilmez aletleri olmuştur. 

Ülkemizde “Afyon Kaymağı” olarak bilinen bu ürün,  Türkiye'nin Afyonkarahisar bölgesine özgü bir süt ürünü olup  özellikle, manda (yerel adıyla Donbey) sütünden üretilmektedir. Manda, Mānda’da yetişen anlamına gelir ve Hindistan’da bir coğrafi yer olan Mānda’dan türetilmiştir. Türkiye’de "su sığırı" olarak da bilinen manda, yetiştirildiği bölgelere göre “dombay”, “camız”, “camış” ve “kömüş” gibi farklı isimlerle adlandırılırken; İngilizcede "water buffalo" olarak bilinmektedir. Bölgede üretilen kaymağın lezzeti ve kalitesi Afyonkarahisar'in coğrafi özellikleri ve iklim koşullarından kaynaklanmaktadır. Yüksek rakım, sert iklim şartları ve zengin meralar sayesinde mandalar doğal ortamda beslenmekte, bu da sütün kalitesini artırmaktadır. Manda beslemede kullanılan Afyonkarahisar'a özgü haşhaş  (yerel tanımlamayla haşkeş)  küspesi ise kaymağa özel bir tat katmaktadır. Afyon kaymağının yapımında manda sütü kullanılması onu diğer bölgelerdeki inek sütünden yapılan kaymaklardan ayıran önemli bir faktördür. 

Geleneksel olarak yuvarlak ve plastik kaplarda sunulan kaymak, yüzde 60 süt yağı içerecek şekilde standardize edilerek, soğuk ortamda (-12 C) muhafaza edilir. Kaymağın raf ömrü genellikle buzdolabı koşullarında dört-beş günü geçmemekle beraber, kış mevsiminde altı-yedi güne kadar çıkabilmektedir.Türk mutfağında önemli bir yere sahip olan kaymak, kahvaltılarda sıkça yer almakta ve çeşitli tatlılarla birlikte tüketilmektedir. Ayrıca, sindirimi kolay olan yağ asitleri ile yağda çözünebilen vitaminler açısından zengin olması nedeniyle beslenme açısından da önemli bir rol oynamaktadır. İyi bir enerji ve kalori kaynağı olarakta bilinen Afyon Kaymağı 2005 yılında Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından “coğrafi işaretli ürün” olarak tescillenmiştir. Dolayısıyla, Afyon Kaymağı hem lezzeti hem de besin değeri açısından tahsis edilmiş özel bir ürün olarak markalanmıştır. 

Afyonkarahisar’da uzun yıllardır üretilen Afyon kaymağı, yıllar geçmesine rağmen, yerel bir ürün olma özelliğini korumuştur. Evde ve geleneksel yöntemle yapılan kaymak üretimi uzun zaman aldığından, tüketiciler nezdinde  çok talep edilen cazip bir ürün haline gelmiştir. Günümüzde halen Afyon yöresinde kaymak üretimi, geleneksel olarak küçük aile işletmelerinde gerçekleştirilmekle birlikte, büyük modern tesislerde de üretmi yapılmaktadır. Afyon yöresinde son yıllarda mevcut on yedi farklı işletmede yılda yaklaşık 253 ton manda kaymağı üretimi yapılmaktadır. Ayrıca, lokum ve şekerleme sanayisinde de kaymak kullanılmaktadır. Zaman içinde kaymak üretiminin risk altında olduğu görülerek,  korunma altına alınması gündeme gelmiştir. Bu duruma bağlı olarak,  “Geleneksel Afyon Kaymağı” 2023 yılında Nuhun Ambarı Projesi'ne  aday olarak gösterilmiş ve adaylığı kabul edilerek listeye eklenmiştir. Bu girişim neticesinde  bu kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılmasının  sağlanacağı düşünülmektedir.

Afyon kaymağının tarihi ve kültürel önemi, bölgenin kimliğini şekillendirmekte ve gastronomi turizmi ile ekonomik kalkınmayı desteklemektedir. Bu nedenle, Afyon kaymağının korunması ve tanıtılması, hem kültürel mirasın devamı hem de ekonomik yararların artırılması açısından büyük önem taşır. Turizm açısından bakıldığında, Afyon kaymağı şehrin gastronomi turizmi için bir çekim alanı  oluşturmaktadır. Ziyaretçilere sunulan yöresel lezzetler, yerel ekonomiye katkı sağlarken aynı zamanda, kentin tanıtımına da yardımcı olmaktadır. Afyonkarahisar'a gelen turistler geleneksel Afyon kaymağını tatmak amacıyla çeşitli şehirdeki farklı mekanlara yönelmekte ve harcamalar yapmaktadırlar. Ayrıca, yörede manda sütü ve kaymak üretimi de  yerel ekonomi için önemli kazanç kapıları arasında yer almaktadır. Kısacası, Afyon kaymağı sadece bir gıda ürünü değil, aynı zamanda turizm alanına katkı sağlayan önemli bir gastronomi mucisedir.