Gaziantep’in Nizip ilçesi Belkıs Mahallesi yakınlarında Birecik Gölü kıyısında bulunmaktadır. Kentin tarihi Neolitik döneme kadar dayanmaktadır. Orta Tunç Çağı’nda Hurriler, Geç Tunç Çağı’nda Mittaniler’e ev sahipliği yapan kent MÖ 1366’da Hitit, Demir Çağı’nda Asur ve Med, MÖ VI. yüzyılda ise Pers egemenliğine girmiştir. Büyük İskender bölgedeki Pers hakimiyetini sona erdirmiş, ardıllarından Seleukos I Nikator Fırat Nehri kıyısında Fırat’ın Seleukeia’sı olarak adlandırılan bir şehir kurmuştur. Şehir MÖ 63 yılından sonra Kommagene Krallığı'nın yönetimi altına girmiştir; MS 17 yılında Roma tarafından geri alındıktan sonra Zeugma olarak adlandırılmış ve MS 72 yılında Suriye eyaletine bağlanmıştır. Kentte konuşlanan Legio IV Scythica kentte önemli imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Kent MS 253’te yaşanan Sasani saldırısında uğradığı tahribattan sonra eski ihtişamına ulaşamamıştır. V. ve VI. yüzyıllarda Doğu Roma İmparatorluğu’na ev sahipliği yapan kent VII. yüzyıldaki Arap akınları sonrasında terk edilmiştir. X. - XII. yüzyıllar arasında kentte İslami yerleşim söz konusudur.

XVIII. yüzyılın ilk yarısından itibaren Richard Pococke, William Francis Ainsworth, Carl Ritter, J. Renwick Metheny, V. Chapot, F. Cumont gibi yabancı araştırmacıların kaynaklarında rastladığımız Zeugma antik kenti ile ilgili ilk yasal ve bilimsel çalışma, 1971-74 yılları arasında Alman arkeolog Jörg Wagner’in doktora tezi kapsamında yürüttüğü çalışma olmuştur. Bölgedeki ilk kapsamlı kazı ise 1992 yılında gelen bir ihbar üzerine Gaziantep Müzesi tarafından gerçekleştirilen kurtarma kazısıdır. 1993 yılından itibaren Gaziantep Müzesi denetiminde yabancı ekipler tarafından kazılan Zeugma antik kentinin kazı başkanlığı 2005 yılından itibaren Prof. Dr. Kutalmış Görkay tarafından yürütülmektedir.

Fırat Nehri üzerine kurulan Birecik Barajı nedeniyle 2000 yılında bir kısmı sular altında kalan Zeugma antik kentine ait heykel, sikke, fresko ve mozaikler Gaziantep Müzesi’ne taşınmıştır. Bu eserlerden restorasyonu tamamlanan mozaikler, duvar resimleri, Roma dönemine ait dört çeşme, 20 sütun, heykeller, mezar stelleri ve lahitler Gaziantep’in eski Tekel Fabrikası arazisi üzerinde 2008-2010 yılları arasında inşası tamamlanan ve resmi olarak 2011 yılında açılan Zeugma Mozaik Müzesi’ne getirilmiştir. Zeugma Mozaik Müzesi dünyanın en büyük mozaik müzelerinden biridir. Müzede eserlerin coğrafi konumlarına ve bulunduğu yerlere göre sergilenmesine özen gösterilmiştir. Bir meydan heykeli olduğu düşünülen Mars heykeli de müzede 6,6 metre yükseklikte bir sütunun üzerinde her kattan görülebilecek şekilde konumlandırılmıştır. Zeugma antik kenti kazıları sırasında ele geçen buluntular arasında mozaikler en çok ilgi gören tür olmuştur. Mozaiklerin çoğunun bir sosyalleşme mekânı olduğu düşünülen yemek odalarını süslediği bilinmektedir. Dünya çapında Çingene kız olarak ünlenen Maenead villası yemek odasının tabanında bulunan, Gaia olduğu tahmin edilen mozaik de bu müzede sergilenmektedir.

Büyük İskender’in generallerinden Selevkos Nikator, kendi adıyla Fırat nehrinin adını birleştirerek Selevkos Euphrathes adını verdiği kenti Fırat nehrinin kıyısında MÖ 300 yılında kurduğu düşünülmektedir. Nehrin en sığ yerine konumlandırılan şehir, Roma İmparatorluğu döneminde ismi “köprü başı”, “geçit” anlamına gelen “Zeugma” olarak değiştirilmiş, askeri ve ticari stratejik konumu ile 80 bin kişilik dev bir şehre dönüşmüş, nehrin kıyısına inşa edilen villalar ile ihtişamlı bir kimlik kazanmıştır. Son yarım asır boyunca kaçak kazı yapanların hedefi haline gelen Zeugma ’da ilk kazı çalışmaları 1987 yılında Gaziantep Müze Müdürlüğü tarafından Belkıs Tepesinin güneyinde başlatıldır. Birecik barajının yapımının başlaması ile çalışmalar hızlandırılmış 1995 yılında farklı ülkelerden ekiplerin de katılması ile Zeugma kurtarma kazıları uluslararası bir düzeye taşındı. 2500 metrekareyi bulan taban mozaikleri, bir dünya rekoruna sahip olan yaklaşık 100 bin bulla (mühür), sütunlar, bronz ve mermer heykeller kurtarıldı.1992 yılında Yalnızca Zeugma’ nın değil Türkiye’nin en önemli tanıtım yüzlerinden bir haline gelen çingene kızı (Manaid) mozaiği bulundu ve Gaziantep Zeugma Müzesinde sergilenmeye başlandı. 2011 yılında yapılan Gaziantep Zeugma Müzesi 30 bin metrekarelik alana kuruludur. Gerek mozaik sayısı ve arkeolojik–sanatsal önemi gerekse sergileme alanının büyüklüğü açısından dünyanın önde gelen mozaik müzelerinden bir tanesidir. Yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmeye devam eden müze kurulduğu günden bu yana yaklaşık bir buçuk milyon ziyaretçiyi ağırladı. Bugün Zeugma Antik Kentinin üçte biri sular altında kalmış olmakla birlikte kurtarılan şehrin bir bölümü kazı alanında sergilenmektedir. Ayrıca Zeugma Antik Kentinin bulunduğu alanın hemen yakınına Fırat kenarına hediyelik eşya mağazası, kafetarya, otopark ve seyir terası projesi de bitme noktasına geldir. Böylece Zeugma Mozaik Müzesi ile sınırlı olan turizm faaliyetleri bizzat Zeugma Antik Kentinde de gelişip büyüyecektir.