Kuruluşu, MÖ IX. - VI. yüzyıllar arasına tarihlendirilen Van Kalesi/Tuşpa, Van Gölü’nün doğu yakasında, yaklaşık olarak doğu-batı ekseninde yer almaktadır. Doğrusal bir hat üzerinde 1,4 kilometre boyunca uzanan bir kayalık üzerine kurulan kale, MÖ 840-825 yılları arasında Urartu Kralı I. Sarduri tarafından Tuşpa adı ile kurulmuş ve başkent yapılmıştır. Kalenin adı Asur kaynaklarında Turuşpa olarak, Antik metinlerde ise Thospia, Tosp ve Dosp olarak geçmektedir. Kalenin yer aldığı kayalığın güney yamacı oldukça sarp olmasına rağmen kuzey yamacının eğimi, erişimi kolaylaştıracak şekilde daha düşüktür. Bu sebeple kayalığın güney yamacı doğal bir savunma sistemi olarak kullanılarak herhangi bir sur sistemi inşa edilmemiştir. Kuzey yamacı, güçlü sur sistemi ile korumaya alınmış, kayalığın doğu ve batı ucunun savunma sistemi, hendeklerle güçlendirilmiştir.

Kalede bulunan Madır (Sardur) Burcu, Analı-Kız Kutsal Alanı, Bin Merdivenler ve I. Argişti, Menua, Kurucular, II. Sarduri kaya mezarları dikkat çekmektedir. Urartu Uygarlığı sonrası dönemden Osmanlı devrine kadar bir Pers yazıtından başka kalıntıya rastlanmamıştır. Kalenin batı bölümünde 12 mekândan oluşan Yeni Saray yer alıyor. Mezarına yakın konumu sebebi ile saray, I. Argişti dönemine tarihlendirilmektedir. Sardur Burcu, kalenin batı ucunda, kuzey yönünde uzanmaktadır. Üzerinde yer alan Urartu yazıtları, Urartu Uygarlığı’na ait bilinen en eski duvar yazıtlarıdır. Tuşpa’ya ait saray ve tapınak gibi yapıların kalenin en yüksek yerinde bulunan İç Kale’de bulunduğu görüşü yaygındır. İç Kale’de bulunan ana kayaya oyulmuş iki odalı, kare planlı temel izlerinin, bir tapınağa ait olduğu düşünülmektedir. Kayalığın kuzey yamacında, ana kayaya oyulmuş dikdörtgen planlı bir oda yer almaktadır. Odanın içerisindeki Minua (MÖ 810-785/780) dönemine ait yazıta göre bu mahal bir şirşini’dir. Günümüzde şirşininin tam olarak hangi işlevle kullanıldığı bilinmemektedir. Kayalığın doğu ucunun kuzey yamacında iki anıtsal kaya kapısı, önlerinde uzanan bir platform, oyma kanallar ve kapıların içine yerleştirilen çivi yazılı kaya bloklardan oluşan Analı-Kız Kutsal Alanı bulunmaktadır. İç Kale’nin doğusunda, kayalığın güney yüzünde yer alan kaya mezar, Kurucular Mezarı, Neft Kuyu Mezarı ya da I. Sarduri Mezarı olarak bilinmektedir. Güney yönünden kuzey yönüne doğru kayaya oyularak elde edilen mezarın girişinde geniş bir oda ve bu odaya bağlanan üç oda yer almaktadır. Geniş odanın yüksekliği de fazladır ve tavan oyularak tonoz şekli verilmiştir. Küçük odaların ikisi, geniş odanın kuzeyinde, diğeri ise batısında konumlanır. Geniş odanın doğusunda başka bir odanın yapımına başlandığı ancak çok ilerlemeden yapımının durdurulduğu anlaşılmaktadır. Bu kaya mezarın girişininin yer aldığı platformun batısında bir başka kaya mezar girişi daha vardır. İç Kale Mezarı ya da İşpuini ve Minua Mezarı olarak bilinen kaya mezarın girişinde benzer şekilde bir geniş ön mahal yer almaktadır. Tavanı oyularak tonoz şekli verilen odanın doğusunda ve batısında küçük birer oda oluşturulmuştur. Geniş ön odanın kuzey duvarının ortasından bir başka salon benzeri mekâna geçilmektedir. Buradan da üç küçük odaya geçiş vardır. Bunlar, nispeten geniş ön odadan daha küçük olan salonun doğu, batı ve kuzey tarafında, oyularak oluşturulmuştur. Van Kalesi’nin batı ucunda yer alan bir başka kaya mezar, Horbor Mağarası ya da I. Argişti Mezarı’dır. Bu mezar, Urartu Uygarlığı’nın en nitelikli mezar yapısı kabul edilmektedir. Mezarın uzunca yazıtı Horhor Kroniği olarak bilinmektedir. Kuzey yönüne doğru kayanın oyulması ile elde edilen mezarlığın girişinde oldukça geniş bir ön salon bulunmaktadır. Salonun kuzeyinde iki, doğusunda ve batısında bir oda bulunmaktadır. Batıdaki odanın kuzeyinde büyükçe başka bir oda daha bulunmaktadır. Mezarlıkta bolca nişler yer almaktadır. Yapı içerisindeki bezemeler ve silmeler dikkat çekicidir. Kalenin doğu bölümünde yer alan bir başka kaya mezar Doğu Mezarı, Büyük Mağara ya da II. Sarduri Mezarı olarak bilinmektedir. Geniş bir karşılama salonuna açılan ve yine salonun kuzey, doğu ve batısında yer alan üç odadan oluşmaktadır. Bu mezarların dışında, Kremasyon Mezarı, Tek Odalı Kaya Mezar ve Küçük Horbor Mezarı da dikkat çekici kaya mezarlardır.

Kalenin batı ucunun kuzeyinde Van Kalesi Höyüğü olarak tanımlanan eski bir yerleşim bölgesi tespit edilmiştir. Höyükte gerçekleştirilen araştırma kazıları çerçevesinde tarihöncesi dönem, erken dönem Urartu, geç dönem Urartu ve Ortaçağ kalıntılarına rastlanmıştır.

Kale, Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından kültürel miras kabul edilerek Tuşpa/Van Kalesi, Van Tarihi Kenti ve Höyüğü adı ile 13. 04. 2016 tarihinde Türkiye UNESCO Geçici Listesi’ne, 6114 referans numarası ile yazdırılmıştır.