Şile Bezi

Doğal ve Kültürel Miras Coğrafi İşaretli Ürün

El sanatları, bir milletin kültürel değerlerini, tarihini ve sanat anlayışını en iyi şekilde ifade eden alanlardan biri olarak kabul edilmektedir. Bu sanatlar, geçmişten günümüze yörelerin yaşam öykülerini ve eserlerini canlı olarak sunmuşlardır. Her bir sanat türü o kentin kültürel kimliğini ortaya çıkarmıştır. Şile Bezi, İstanbul'un Şile ilçesiyle özdeşleşmiş bir el sanatı ürünürüdr. Şile Bezi yıkandıkça beyazlayıp ipek görünümü kazanan bu dokumalar, uzun yıllar boyunca insan bedenine uyumlu ve sağlıklı bir şekilde kullanılabilmektedir. Şile Bezi, yöre insanının emeğiyle olgunlaşarak sanata dönüşmüş ve Şile’nin denizi ve kumuyla yöreye has kimliğine kavuşmuştur. Rahat, hafif, ter emici ve sağlıklı doğal bir giysi olarak geniş kullanım alanı bulan Şile Bezi, dokuma sırasında pamuk ipliği kullanıldığı için terletmez ve sağlıklıdır. Bürümcüklü ve gözenekli yapısı sayesinde vücudun hava almasını sağlamaktadır. Geleneksel olarak rahat ve bol modellerde dikilen Şile Bezi giysiler, kullanıcılara tam bir hareket rahatlığı sağlamaktadır. Geleneksel olarak bol ve rahat kesimlerde dikilen Şile Bezi giysiler, kullanıcılarına hareket özgürlüğü sunmaktadır.

Şile Bezi'nin kültürel ve sanatsal değerlerini korumak amacıyla, 12 Aralık 2017 tarihinde Şile Bezini Yaşatma, Koruma ve Geliştirme Derneği'nin başvurusu ile  Şile Bezi, mahreç işareti alarak İstanbul'un ilk coğrafi işaretli ürünü olmuştur. Üretim süreçlerinin yöresel özellikler taşıması ve her bir dokuma işleminde Şile'nin ve Şileli kadınların izlerini taşıması, bu dokuma sanatını özel kılmaktadır. Şile'nin denizinde yıkanması ve Şile'nin ince tanecikleri kumlarında kurutulmasıyla hikayesi başlayan Şile Bezi dokuması ve işlemesi ile de farklılık göstermektedir. 150 yılı aşkın bir geçmişe sahip olan Şile Bezi, 1950'lere kadar yöre halkının kendi giyim ihtiyaçlarını karşılamak için üretilmiştir.

Şile Bezi'nin tarihine bakıldığında, Natalia Adamantidu'nun "Mübadele Öncesinde Şile'de Yaşam" adlı kitabında, 1923 öncesinde kadınların kızlarına çeyiz hazırlamak amacıyla yünlü, pamuklu ve ipekli kumaşlar dokudukları belirtilmiştir. Bu kumaşlardan yapılan mendiller, gömlekler ve masa örtüleri, daha sonra ince ince süslenmiştir. Bu dönemde kadınlar, ipek böceği yetiştirerek ipek elde etmiş ve yıkanmamış yünden dokumalar yapmışlardır.

1970'lerin başında, Şile'deki 500'den fazla dokuma tezgahında çalışan yaklaşık 1500 kadın, ortalama 130 bin top veya iki milyon 600 bin metre Şile Bezi üretmiştir. Şile'ye bağlı kırk köyde dar enli bez üretebilen oldukça ilkel 350 el tezgahı bulunmaktaydı. 1971'de Batı Almanya, Fransa, Hollanda, İsviçre ve Amerika Birleşik Devletleri'ne yaklaşık otuz milyon liralık Şile Bezi ihracatı yapılmıştır. Hippilerin Türkiye'yi ziyaret ettiği dönemde beğenip giydikleri ve ülkelerine dönerken yakınlarına hediye olarak aldıkları Şile Bezi giysiler, Avrupa'da da popüler hale gelmiştir.1983'te yapılan bir araştırmada, "1970'lerin başında Şile'deki 500'den fazla dokuma tezgahında çalışan yaklaşık 1500 kadın, ortalama 130 bin top veya iki milyon 600 bin metre Şile Bezi üretmekteydi. Şile'ye bağlı kırk köyde dar enli bez üretebilen oldukça ilkel 350 el tezgahı bulunmaktaydı. Şile ilçesinde en çok dokuma tezgahı bulunan köyler Kabakoz, Akçakese, İmrenli, Karacaköy, Bozgaca, Kurfallı, Şuayipli, Korucuköy, Ubeyli, Darlık, Erenler ve Satmazlı köyleri ile Ağva bucağıdır" ifadeleri yer almaktadır. 1998'de ise Şile'ye bağlı dört köyde dar enli bez üretebilen yirmi el tezgahı vardı. Bir tezgâhta on iki saatlik bir çalışmayla yirmi metre Şile Bezi dokunabilmekteydi.

2005'te ise Şile'ye bağlı Bozgaca, İmrenli ve Kabakoz köylerinde Şile Bezi üreten on adet yarı otomatik dokuma tezgâhı bulunmaktaydı. Şile kadınlarının hayalleri ve geçmişin izleriyle birlikte ürettiği 200'ün üzerinde anonim nakış motifi vardır. Göz alıcı bu güzel motiflerin yapıldığı işlemeler, “hesap işi” tekniğiyle anılmaktadır. Şile Bezi işlemeler de Düz İğne, Verev İğne, Kesme, Ajur, Balıksırtı, Civankaşı, Hasır İğne, Ciğerdeldi gibi farklı hesap işleri kasnaklarla motife dönüşmekte ve daha sonra Şile Bezi’nin üzerinde sanata dönüşmektedir. Anneden kıza aktarılan bu güzel motiflerin yanı sıra, belli dönemlerde önemli olaylardan esinlenerek geliştirilen yeni motifler de Şile’nin zengin kültürel hazinesini daha da çeşitlendirmektedir. Her biri farklı bir hikâyeye sahip olan Şile Bezi motifleri, çeşitli isimlerle adlandırılmaktadır.

Günümüze kadar 200’ü aşkın motif arasında, Şile Feneri, Çatlak Kahve, Zülüf Tarağı, Çinçin Bağları, Tahtakurusu, Saray Süpürgesi, Karpuz Çekirdeği, Çatık Kaş, Bekâr Biti ve Müdürün Bıyığı gibi ilginç desen isimleri bulunmaktadır. Günümüzde ise Şile Bezi, hala eski yöntemler devam ettirilerek, coğrafi işaret kurallarına uygun bir şekilde üretilmektedir. Bu işe gönlünü vermiş ustalar, hala atölyelerinde ilmek ilmek dokumaya devam etmektedir. Aynı zamanda Şile Belediyesi bünyesinde “Şile Bezi Kırsal Kadın Kooperatifi” projesi yürütülmekte ve “Şile Bezi El Sanatları Merkezi’nde” üretim devam etmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

Bayburtlu, Ç. (2017). Şile Bezi’nin Yeniden Yorumlanması ve Özgün Ürünlere Dönüştürülmesinin Önemi, Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(2): 449-460; Karayel, F. S. (2018). Şile Bezi'nin Çocuk Giyimde Kullanımı ve Marka Faktörü, Ş. Kalemişi-Türk Sanatları Dergisi, 6(12): 201-211; Şile Bezi Coğrafi İşaret Sicil Belgesi, ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38136, (Erişim tarihi: 29.05.2024); Tokatlı, C. Şile Belediyesi Arşivi; Şile Belediyesi Web Sitesi,https://www.sile.bel.tr/kesfet/sile-bezi/sile-bezi-nedir, (Erişim tarihi: 20.05.2024); Uzun, A. (2009). Şile yöresi Şile Bezi Dokumacılığının Günümüzdeki Durumu (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.