Dicle Köprüsü de adı da verilen On Gözlü Köprü, Diyarbakır’ın Sur ilçesinde, Dicle Nehri üzerinde yer alan ve Mervanoğulları dönemine tarihlenen önemli bir tarihî yapıdır. Üzerindeki kitabeye göre 1065-1067 yılları arasında inşa edilen bu yapı, kentin doğu ve kuzey yönlerindeki yerleşimlerle olan bağlantısını sağlamak amacıyla yapılmıştır. Köprü, on adet açıklığa sahip olduğu için halk arasında “On Gözlü Köprü” olarak anılmakta; Dicle üzerinde bulunduğu için “Dicle Köprüsü” adıyla da bilinmektedir.

Tamamen sert bazalt taşından inşa edilen köprü, 172 metre uzunluğunda olup, genişliği başlangıçta 5,45-6,24 metre iken, beşinci gözden itibaren 9,69-10,20 metreye ulaşmaktadır. Kemer açıklıklarının ortasında yer alan kemer, diğerlerine kıyasla daha geniş ve farklı biçimdedir. Bu fark, köprünün inşasında zamanla yapılan düzenlemelerden kaynaklanmaktadır. Taşıyıcı kemerlerin boyutlarındaki çeşitlilik, yapının arazi koşullarına ve Dicle Nehri’nin dinamik akışına uygun olarak şekillendiğini göstermektedir.

Köprünün mimarisi oldukça özgündür. Sivri kemerli açıklıkların en büyüğü ortadadır. Nehrin yukarı (menba) tarafında üçgen külahlı sel yaranlar; aşağı (mansab) tarafında ise silmeli dikdörtgen dayanak duvarları yer alır. Bu duvarlar, Dicle’nin kuvvetli akıntısına karşı yapının dayanıklılığını artırmak amacıyla özel olarak tasarlanmıştır. Köprünün yapımında, kireç harçlı moloz dolgu ve dış cephede şaşırtmalı teknikte yerleştirilmiş kesme bazalt taşlar kullanılmıştır. Korkuluklar ise moloz ve düzgün kesme taşlardan inşa edilmiştir.

Güney cephesinde yer alan kitabede, Artuklu ve Selçuklu dönemlerine ait benzer yapılarla ortak bir özellik olan arslan kabartması dikkat çeker. Bu figür, Diyarbakır surlarındaki Harput ve Mardin kapılarındaki kabartmalarla büyük benzerlik gösterir.

2007 yılında başlatılan restorasyon çalışmaları ile köprü taşıt trafiğine kapatılmış, özgün döşeme taşları açığa çıkarılmış ve yapı tarihi dokusuna uygun biçimde yeniden düzenlenmiştir. Restorasyon öncesi köprünün döşemesi asfaltla kaplıydı ve orijinal taş dokusu görünmez durumdaydı. Aynı çalışmalarda köprü kıyılarındaki iki göz de toprakla dolarak su geçişine kapanmış, çevresi ise peyzaj düzenlemeleriyle yeniden şekillendirilmiştir. Dicle’nin doğal peyzajı ve çevresinde yaygın olarak bulunan Salix türü ağaçlarla birlikte, tarihi köprü bugünkü hâliyle hem kültürel hem de doğal bir çekim merkezine dönüşmüştür.

Köprünün ortasında, yolun daraldığı noktada yer alan küçük bir namazgah, yapının sadece ulaşımı değil, aynı zamanda dini ihtiyaçları da gözeten bir yapı olduğunu ortaya koyar. Köprü düz tabanlı ve çok gözlü yapısıyla, nehrin geniş yatağına uygun olarak tasarlanmış ve uzunluğu sayesinde düz bir geçiş yolu oluşturmuştur.

On Gözlü Köprü’nün yapıldığı konum, Dicle Nehri’nin kıvrımları ve debisi göz önüne alındığında Diyarbakır’a ulaşımı sağlamak için en uygun yerlerden biri olarak görülmektedir. Köprünün temel kısmında kullanılan büyük boyutlu taşlar, yapının antik dönemden kalma bir temelin üzerine inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir. Bazı kaynaklar, Diyarbakır’daki antik döneme ait köprü olarak bahsedilen yapının da On Gözlü Köprü olabileceğini ileri sürmektedir. Kent merkezine bu kadar yakın ve doğrudan giriş sağlayan başka bir köprünün bulunmaması da bu ihtimali güçlendirmektedir.

Köprü, sadece mimari ve tarihi açıdan değil, halk belleğinde de derin bir yere sahiptir. Geçmişte, dilek dilemek amacıyla insanlar küçük kâğıtlara yazdıkları arzularını bez torbalara koyarak Dicle’ye bırakırlardı. Dicle’nin “Cennet’ten gelip Cennet’e aktığı” inancı, bu köprüyü manevi bir merkez hâline getirmiştir. Ayrıca Suzi ve Adil’in hazin aşk hikâyesi gibi halk anlatılarında da köprünün adı geçmektedir. Bu hikâyeye göre Süryani bir kız olan Suzi, Müslüman komşusunun oğlu Adil ile aşk yaşamış ve toplumun baskısı sonucu Dicle Nehri’nde can vermiştir. Bu tür rivayetler köprünün halk kültüründeki önemini artırmaktadır.

Tüm bu özellikleriyle On Gözlü Köprü, yalnızca bir ulaşım yapısı değil; Diyarbakır’ın tarihi, mimarisi, doğası ve kültürel hafızası ile bütünleşmiş sembol bir yapıdır.