Diyarbakır’ın Silvan ilçesi sınırları içindedir. Köprü, Silvan ilçesinin doğusunda şehir merkezine yaklaşık olarak 10 kilometre mesafede, Eski Diyarbakır–Bitlis Kervan Yolu’nda, Sâtidame Nehri (Batman Çayı) üzerinde bulunmaktadır. Köprü araç trafiğine kapalı olup sadece yaya trafiğine açıktır. Köprünün bulunduğu yerde Mervani Devleti’nin kurucusu Bad bin Dûstek (373-380/983-990) tarafından yapılmıştır. Bu köprüye yapımcısı Bad bin Dûstek’e izafeten Malabadi (Bad Ailesi) köprüsü adı verildi. Köprünün kitabesinde 542/1147 tarihi ve Mardin- Meyyafarikin Artuklu hükümdarlarından Hüsamettin Timurtaş’ın adı geçmektedir.

Tarihçi İbnü’l Ezrak, Malabadi Köprüsü’nün yerinde, Sâtidame Nehri’nin üzerinde bir köprünün bulunduğunu ve bu köprünün o dönemde Akraman (Karaman) Köprüsü olarak bilindiğini belirtmektedir. Ezrak, bu köprünün kemer yüksekliğinin marangoz ölçüsü ile 60 küsür kol (zira) olduğunu ve köprü bittiğinde dünyada bu köprünün benzeri bir köprü olmadığını dile getirmektedir. Yazar, önceki köprünün 539/1145 yılında yıkıldığını ve onun yerine bugünkü köprünün yapıldığını, köprünün yapımına 541/1146 yılında başlandığını ve 549/1154 tarihinde Necmettin Alpi döneminde büyük bir selin köprünün kalıplarını götürdüğünü ve bir kısımnı yıktığını belirtmektedir. Necmettin Alpi’nin Evkaf Nazarlığı’na atadığı Zahid el Tavıl tarafından köprünün onarıldığını dile getirmektedir. İbnü’l Ezrak’ın verdiği bilgiden, köprünün yapımına 541/1146 yılında Hüsamettin Timurtaş tarafından başlandığı ve 549/1154 yılında Necmettin Alpi döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. Kitabede geçen 542/1147 köprünün yapımına başlandığı tarihtir. Eser, Vali Kurt İsmail Paşa (1868-1875) ve Vali Faiz Bey (1935) zamanlarında onarıldı. Köprü, Karayolları Bölge Müdürlüğü tarafından 1955, 1985, 2010-2013 tarihlerinde restore edilmiştir.

Kesme taş malzemenden inşa edilen Malabadi Köprüsü, ana gözlü, yollu dik eğimli olan köprüler grubuna girmektedir. Beş gözlü olarak tasarlanan eserde suyun geçtiği göz yüksek ve geniş, yan gözler ise tahliye gözleri olduğunda daha küçük tutulmuştur. Eserin, uzunluğu 281,67 metre, eni 7,15 metre, yüksekliği ise kilit taşına kadar 24.50 metredir. Köprünün ana göz kemer açıklığı 40,80 metredir. Köprünün, biri doğu tarafta diğeri batı tarafta iki odası bulunmaktadır. Yolcuların dinlenmesi ve kalması için planlanan bu odalar dikdörtgen planlı olup üzeri tuğla malzemeden beşik tonozla örtülüdür. Odalar kuzey ve güney tarafta birer pencereyle Batman Suyuna açılmaktadır. Doğudaki odanın içinde tuvalette yer verilmesi dikkat çekicidir.

Malabadi Köprüsü, anıtsal yapısının yanında üzerindeki süslemelerle de dikkat çekmektedir. Köprü üzerinde sarı kalker taşına oyma ve kabartma tekniğinde işlenen çeşitli süslemeler mevcuttur. Bu kabartmalar insan figürleri, arslan ve güneş kabartmalarıdır. Köprünün menba ve mansap yüzlerinde bulunan kabartmalar genelde selyaran ve topukların üst kısımlarına yerleştirilmiştir. Malabadi Köprüsü iç kısmındaki odacıkları, helâ ve çeşitli kabartma figürleriyle dikkat çekmektedir. Sâtidame Nehri’ni (Batman Çayı’nı) aşmak için yapılan köprü, aynı zamanda yolcuların acil durumlarda istirahat edebilecekleri ve konaklayabilecekleri bir eserdir. 1940 yılında köprüyü inceleyen Gabriel köprü için; “Modern statik hesabının olmadığı devirde bu açıklıkta o zaman için böyle bir eser hayranlık ve takdiri muciptir. Ayasofya’nın kubbesi köprünün altına rahatlıkla girer. Balkanlarda, Türkiye’de, Orta Şark’ta bu açıklıkta, bu yaşta köprü yoktur” sözleri köprünün taşıdığı evrensel değerlere işaret etmesi bakımından önemlidir. Kültür turizminin gözde eserlerinden olan Malabadi Köprüsü UNESCO Dünya Kültür Mirası Geçici Listesi’nde yer almaktadır.

Malabadi Köprüsü, Türkiye'nin güneydoğusunda, Diyarbakır ili sınırları içinde, Silvan – Batman sınırını oluşturan Batman Çayı üzerinde yer alan önemli bir tarihî taş köprüdür. XII. yüzyılda inşa edilen bu mühendislik harikası, Artuklu mimarisinin en göz alıcı örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Köprü, inşa edildiği günden bu yana askeri, ticari ve sosyal amaçlarla kullanılmış olup, günümüzde hem tarihî hem de turistik açıdan büyük bir öneme sahiptir. Bu çalışmada Malabadi Köprüsü'nün tarihî süreci, mimari özellikleri, kullanım amaçları ve koruma çalışmaları ele alınarak köprünün kültürel miras içerisindeki yeri değerlendirilmiştir.

Tarihsel Arka Plan

Malabadi Köprüsü, 1147 yılında Artuklu Beyliği döneminde Timurtaş Bin İlgazi tarafından inşa edilmiştir. Artuklular, özellikle mimarlık ve mühendislik alanında Anadolu'da iz bırakan bir Türk-İslam devletiydi. Dönemin ticaret yolları üzerinde stratejik bir konumda bulunan köprü, yüzyıllar boyunca tüccarlar, seyyahlar ve ordular tarafından kullanılmıştır. Osmanlı döneminde de önemli bir ulaşım noktası olmayı sürdüren köprü, çeşitli onarımlar geçirerek işlevselliğini korumuştur.

Köprünün İnşası ve Yapı Malzemeleri

Malabadi Köprüsü'nün inşasında kesme taş kullanılmış olup, taşlar bölgedeki volkanik kayaçlardan elde edilmiştir. Yapının dayanıklılığını artırmak amacıyla taş bloklar dikkatlice işlenmiş ve harç kullanılarak birleştirilmiştir. Orta Çağ mühendisliğinin ileri teknikleri kullanılarak inşa edilen köprü, geniş kemeri ve destekleyici taş ayakları ile zamanın en büyük mühendislik başarılarından biri olarak kabul edilmektedir.

Mimari Özellikler ve Yapısal Analiz

Malabadi Köprüsü, sivri kemerli büyük bir ana açıklığa sahiptir. Köprünün ana kemeri yaklaşık 38,6 metre genişliğindedir ve bu genişliğiyle dünyanın en büyük taş kemerlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Yapının toplam uzunluğu 150 metre, genişliği ise yedi metredir. Köprünün iki yanında tonozlu odacıklar bulunmakta olup, bu odacıkların geçmişte yolcular ve kervanlar tarafından konaklama alanı olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Köprünün mimari süslemesi, taş kabartmalar ve kitabeler ile zenginleştirilmiştir.

Süslemeler ve Sanatsal Unsurlar

Malabadi Köprüsü, sadece mühendislik açısından değil, sanatsal açıdan da dikkat çekici bir yapıdır. Köprü üzerinde geometrik desenler, bitkisel motifler ve figürlü kabartmalar bulunmaktadır. Kabartmalar arasında hayvan figürleri, insan yüzü tasvirleri ve çeşitli semboller yer almaktadır. Bu süslemeler, Artuklu döneminin sanatsal anlayışını ve estetik zevkini yansıtmaktadır. Köprünün üzerinde bulunan kitabelerde, yapının inşa tarihi ve dönemin yöneticilerine dair bilgiler de mevcuttur.

Kullanım Amaçları ve Tarihsel Süreç İçinde İşlevi

Köprü, yapıldığı dönemden itibaren bölgedeki ulaşım ağının merkezlerinden biri olmuştur. Orta Çağ’da tüccarların, yolcuların ve askeri birliklerin geçişine hizmet eden köprü, Osmanlı döneminde askeri ve ticari amaçlarla daha etkin kullanılmaya başlanmıştır. XX. yüzyılın ortalarına kadar araç ve yaya trafiğine açık kalan köprü, modern ulaşım sistemlerinin gelişmesiyle birlikte 1950'li yıllarda araç trafiğine kapatılmış ve yalnızca yaya kullanımına tahsis edilmiştir. Günümüzde ise köprü, turistik ve kültürel bir yapı olarak önemini korumaktadır.

Turistik Önemi

Malabadi Köprüsü, tarihî ve mimari özellikleri nedeniyle hem yerli hem de yabancı turistlerin ilgisini çeken önemli bir yapıdır. Diyarbakır ve Batman arasında yer alan köprü, bölgenin kültürel mirasının en önemli parçalarından biri olarak görülmektedir. Köprü, özellikle tarih ve mimarlık meraklıları için büyük bir çekim merkezi olmasının yanı sıra, doğa severler için de etkileyici bir manzara sunmaktadır. Batman Çayı’nın doğal güzelliği ile birleşen köprü, fotoğrafçılar ve araştırmacılar için ideal bir mekândır. UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dahil edilmesi için yapılan çalışmalar, bu tarihî eserin küresel ölçekte daha fazla tanınmasını sağlamayı amaçlamaktadır.

Koruma Çalışmaları ve Mevcut Durumu

Malabadi Köprüsü, tarih boyunca çeşitli doğal afetlere maruz kalmış olmasına rağmen orijinal yapısını büyük ölçüde korumayı başarmıştır. 1989 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından koruma altına alınan köprü, çeşitli dönemlerde restorasyon çalışmalarından geçmiştir. En son kapsamlı onarım 2011 yılında gerçekleştirilmiş olup, köprünün dayanıklılığını artırmaya yönelik güçlendirme çalışmaları yapılmıştır. Köprünün UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dahil edilmesi için de girişimlerde bulunulmuştur.

Sonuç ve Değerlendirme

Malabadi Köprüsü, tarihî, mimari ve kültürel açılardan büyük bir değere sahip olup, Anadolu’nun önemli miras eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Artuklu dönemi mühendislik anlayışının en önemli örneklerinden biri olan bu köprü, tarih boyunca farklı uygarlıklara hizmet etmiş ve günümüze ulaşmıştır. Koruma çalışmalarının devam etmesiyle birlikte, Malabadi Köprüsü’nün yalnızca Türkiye’de değil, dünya çapında daha fazla tanınması ve korunması sağlanabilecektir. Bu bağlamda köprünün turizme kazandırılması ve akademik çalışmalarla daha geniş kitlelere tanıtılması büyük önem taşımaktadır.