Kyaneai Antik Tiyatrosu

DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Antik Tiyatro

Likya’nın önemli kentlerinden biri olan Kyaneai Antik Kenti, Kaş’a 23 kilometre uzaklıkta olup Ümmüdağ üzerinde yer almaktadır. Sarp bir kayalığın üzerine kurulmuş olan kent, döneminde doğu-batı yönündeki geçişleri oldukça iyi kontrol eden ve bu alanın antik limanı olan Teimiussa (üçağız) ile yakın bağlantısı bulunan stratejik bir konuma da sahiptir. Kentin konumu, ilk kez 1813 yılında Coconell tarafından belirlenmiştir. Likya dilindeki ismi bilinmeyen kentin Yunanca adı “koyu mavi” anlamına gelmektedir. 

Likya bölgesinde yer alan kentlerin tiyatroları ile ilgili kayda geçmiş bilgiler XIX. yüzyılın başlarından itibaren Avrupalı seyyahların yayınlarında yer almıştır. T. A. B. Spratt ve E. Forbes, Antiphellos, Apollonia, Korydalla ve Pınara kentleri dışında Kyaneai’ninde haritasını çıkararak, kent planında tiyatrosuna yer vermiştir. M. Zimmermann dışında W. W. Wurster ise Likya yerleşimlerinin urbanizasyonunu ele aldığı yayınında, Kyaneai Tiyatrosu’nun kent içerisindeki yerini incelemiştir. 

Tiyatrolar genel olarak kalabalık grupların bir araya geldiği önemli birer kamu yapısı oldukları için genellikle kent merkezinde yer almışlardır. Kyaneai’de ise jeomorfolojik bakımdan kent merkezinde tiyatroyu yaslayacak uygun bir tepenin bulunmaması, tiyatronun az da olsa kent merkezinden uzağa inşa edilmesine neden olmuştur. Tiyatronun genel olarak konumu belirlenirken kentin topoğrafyası dışında tiyatronun yönü, hava koşulları ve tiyatro ile bağlantısı bulunan yapılar da göz önünde bulundurulmuştur. Bu konu ile ilgili Vitrivius, bataklık alanlara ve rüzgarın yönünü belirleyen etmenlere dikkat çekerek tiyatronun konumuna vurgu yapmıştır. Çünkü gösteri saatleri içerisinde güneşin ve rüzgarın durumu, cavea’nın (oturma alanı) yönü, sunduğu manzara şekli üzerinde durulan önemli noktalardır. Likya tiyatrolarının çoğu güneşten faydalanmak için güneye doğru konumlandırılmıştır. İkincil olarak da ya güneydoğu ya da güneybatı yönlerinde bulunurlar. Kyaneai Tiyatrosu ise “güneybatı” yönüne (Kandyba, Limyra, Lydai ve Pınara tiyatroları gibi) bakmaktadır. 

Kapasitelerine göre tiyatrolar, 0-2000 kişilik küçük tiyatrolar, 2000-5000 kişilik orta kapasiteli tiyatrolar, 5000 ve üzeri büyük boyutlu tiyatrolar olmak üzere üç grup içerisinde değerlendirilmiştir. Bu grup içerisinde Kyaneai Tiyatrosu, “2000-5000 kişilik orta kapasiteye sahip tiyatrolar” arasında yer almaktadır. Diğer yandan, Helen mimarisi ile inşa edilen tiyatroların, Roma dönemindeki artan nüfus yoğunluğu dikkate alınarak cavea’ların boyutları büyütülerek kapasite artışına gidilmiştir. Tiyatroların analemma (destek) duvarları incelendiğinde, Antiphellos ve Rhodiapolis tiyatroları dışında caveasıyla en iyi korunmuş örnekler arasında yer alan Kyaneai Tiyatrosu’nun da cavea’larına Roma döneminde genişletme yapıldığı tespit edilmiştir. 

Likya Tiyatroları’nın çoğunluğu Helenistik döneme tarihlidir. Ancak, zamanla değişen eklektik yapılaşma, “Greko-Romen tarzını” doğurmuştur. Bu tarz, Helenistik tarzda inşa edilen tiyatroların, Roma döneminde bazı mimari özelliklerin uyarlanması ve eklenmesi sonucu oluşturulmuştur. Dolayısıyla Likya Bölgesi’nde yaygın olan tiyatro mimarisi Greko-Romen tarzıdır. Kyaneai Antik Tiyatrosu’nun cavea’sı “at nalı” formuna sahiptir. Ima cavea (cavea’nın en alt kısmı) altı klimakes’le (merdiven), beş kerkides’e (merdiven aralarında kalan kısım), summa cavea (cavea’nın en üst kısmı) ise 11 klimakes’le, 10 kerkides’e bölünerek oluşturulmuştur. Cavea’nın 1/2lik bölümü ana kayaya oturmaktadır. Diazoma’sı (oturma sıralarını ayıran yatay geçit yolu) bulunur.

Tiyatrolarda doğa şartlarından korunmak amacıyla çeşitli üst örtü sistemleri yapılmıştır. Bu üst örtü ya da gölgelik sistemi (tente/baldeken, velarium ) oturma sıralarının üzerinde yer alan yuvalardan ve konsollardan tespit edilmiştir. Kyaneai Tiyatrosu’nda ise “baldeken sistemi” kullanılmıştır. Sabit direklere bağlanarak oluşturulmuş bu sisteme ait kare formlu delikler ön sırada yer alan proedria koltuklarının üzerini örtmüştür. Roma Dönemi’nde ise “velum sistemiyle” tamamının üzeri kapatılmıştır. Kyaneai Tiyatrosu’nun duvar işçiliğine bakıldığında ise Helenistik Dönem “poligonal duvar örgü sistemi” ile oluşturulduğu tespit edilmiştir. Bu bilgiler dikkate alındığında, Kyaneai Tiyatrosu’nun analemma duvarlarının işçiliği, cavea formu ile MÖ. III. yüzyılın sonu-II. yüzyıla tarihlendirilmiştir.  Roma döneminde ise muhtemelen MS. II ve III. yüzyılda cavea da genişletilme yapıldığı düşünülmektedir. 

Likya Tiyatroları’nın bazılarında detaylı ve ince işçiliğe sahip “aslan ayakları” görülmüştür. Bazılarında ise bu aslan ayaklı oturma sırası detaylandırılmayarak sadece dış kontürleri belirlenmiştir. Kyaneai Tiyatrosu ise bu tip aslan ayaklarına (Rhodiapolis, Letoon, Patara, Simena, Tolos gibi) sahip tiyatrolar arasında yer almaktadır. Ayrıca tiyatroların cavea bölümünde ayrıcalıklı kişilerin (kent yöneticileri, soylular, din görevlileri vb.) oturduğu proedria, sella curilis, bisellum, exedral forma sahip koltuklar ve loca bölümü de bulunmaktadır. Kyaneai Tiyatrosu’nda ise “bisellum” koltukları, diazoma bölümlerinin önünde yer almaktadır. 

Roma oyunları için cavea’da ve sahne binalarında yapılan düzenlemeler dikkate alındığında Kyaneai Tiyatrosu’nda ele geçen yazıtlardan boğa, yaban domuzu avı ve köpek dövüşlerinin yapıldığı (Korydalla, Letoon, Telmossos, Tlos ve Pınara gibi) tespit edilmiştir. Likya Tiyatroları’nın çoğunda bu gösterilerin yapılması Roma’da moda olan oyunları göstermesi açısından oldukça önemli bir ayrıntıdır. 

Referanslar

Zimmermann, M. (1991). Kyaneai 1989, İstanbul Açıklamaları 41, 187 264; Kolb, F. and Akyel, İ. (1993). Bericht über Feldforschungen auf dem Gebiet von Kyaneai im Sommer 1991, X. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 395-428; Kolb, K. (2008). Burg-Polis-Bischofssitz. Geschichte der Siedlungskammer von Kyaneai in der Südwesttürkei, Mainz am Rhein; Özdilek, B. (2011). Rhodiapolis ve Lykia Tiyatroları, (Doktora Tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya; Özdilek, B. (2016). Lykia tiyatrolarına genel bakış, Cedrus 4, 139 185.

Konuyla ilgili diğer maddeler için bkz.: