Çoruh Vadisi boyunca yaygın olarak yapılan Artvin Döneri, yörenin gastronomik kimliğinin önemli bir parçasıdır. Artvin Döneri aynı zamanda  kuzu döneri, cağ döner, yatık döner ve cağ kebap gibi adlarla bilinmektedir. Yörenin coğrafi şartları, kırsal ekonomik faaliyetleri ve kültürel yapısı Artvin Döneri'nin gelişmesini sağlamıştır. Yatık döner, Artvin yöresine özgü geleneksel bir et pişirme yöntemi olup, hayvancılık kültürü ve doğal çevre özellikleriyle yakından ilişkilidir. Bu yemek adını, etin yatay bir şekilde şişe dizilerek köz ısısıyla pişirilmesi ve pişen kısımlarının yatay doğrultuda ince kesilerek servis edilmesi sürecinden almaktadır.

Yatık dönerin önemli ayırt edici özellikleri vardır. Bunlar içinde dönerde kullanılan et, hayvan ırkı, bitki örtüsü ve aromatik bitkilerin zenginliği, etin marine edilmesi, pişirme yöntemi, kullanılan odun gibi pek çok ayrıntı vardır. Yatık döner; yerli ırk olan “Hemşin Koyunu” etinden hazırlanmaktadır. Artvin Döneri'ni tercih edenlere göre, Hemşin Koyunu eti daha lezzetli bulunmaktadır. Hemşin Koyunu, sıcak havaları sevmeyen ve soğuk iklime uyum sağlamış bir ırktır.

Etin pişirilmesinde çoğunlukla meşe odunu kullanılmaktadır. Meşe odunu közü, daha uzun süre ısı vermesi ve etin kokusuna etki etmemesi açısından tercih edilir. Dönerci, bir gün önceden marine ettiği eti şişe dizerek önceden yakılan ateşten biriken közlerin karşısına yatay şekilde yerleştirir. Döner piştikçe şiş el ile çevrilir ve etin eşit pişmesi sağlanır. Etin lezzeti, rahiyası yörenin zengin bitki çeşitliliğiyle ilişkilendirilmektedir.

“Yörede cağ kebabın henüz meşhur bir yemek olmadan önce 'eşkıya kebabı' ve 'çoban kebabı' gibi adlar taşıdığı da bilinmektedir. Etin yerleştirildiği şişin uzunluğu 15-20 santimetre, sap kısmı ise genellikle 10 santimetre civarındadır. Şişlerin sapı torna edilmiş ahşap veya metal olabilmektedir. Müşteriye servis edilen her cağ şişinde 60-80 gram ağırlığında et yer almaktadır. Klasik dönerde genellikle dana, cağ dönerde ise koyun ve kuzu (mayıs-haziran dönemlerinde keçi-oğlak) eti kullanılmaktadır. Klasik dönerde yaprak şeklinde kesilmiş veya kıyma çekilmiş et tercih edilebilirken cağ dönerde sadece sinirleri ayıklanmış ve açılmış et kullanılır. Klasik dönerde etin sert olmasından dolayı terbiye işlemleri daha yoğun bir şekilde uygulanır. Cağ dönerde ise kuzu eti genellikle yumuşaktır; etin kesilmesinden sonra tuzlanıp dinlendirilmesi yeterlidir. Bu işlem için genellikle soğan suyu, karabiber ve tuz kullanılır” (Özdemir 2024: 24). Geçmişte talep üzerine demirci ustalarına özel olarak yaptırılan araç gereçler günümüzde cağ kebap seti adıyla hazır olarak satılmaktadır. Bu setin içinde paslanmaz demir  ve çelikten imal edilmiş “göbek şişi, et sıkıştırma aparatları, ayak seti (iki çift), tepsi, bıçak, bileği taşı  (masat) ve cağ şişleri” yer almaktadır (Özdemir 2024: 25).

Artvin Döneri başta Ardanuç olmak üzere Yusufeli ve Şavşat ilçelerinde yoğun olarak tüketilmektedir.Yerel halk ve turistler tarafından tercih edilen bu lezzet özellikle köy şenlikleri, yayla festivalleri ve sosyal toplantılarda hazırlanmaktadır. Ayrıca, bölgede sabah kahvaltılarında dahi tüketilmesi, yatık döneri diğer yörelerin et yemeklerinden ayıran önemli bir özelliktir. Gerek yerel halk gerek Artvin’e gelen ziyaretçiler cağ döner yemek için başta Ardanuç olmak üzere, Yusufeli, Şavşat yörelerini tercih etmektedir. Köylerdeki eğlencelerde; komşuların, arkadaşların, akrabaların bir araya geldiği sohbetlerde, şenliklerde, yaylalarda cağ döner yapılır. Örneğin köylerde 15, 20 kişi belirlenen bir hanede toplaşır ve pişirilen cağ döner gelen kişilere sırayla ikram edilir. Köylerden ilçe merkezlerine gelenler, sabah saatlerinde yatık döner ile kahvaltı yapabilir ki bu da diğer bölgelerden ayırt edici bir özelliktir. Her ilçede yaklaşık 9-12 dönerci bulunmaktadır. Yöre halkının hayvancılık ve eti gıda olarak yaylalarda, mezralarda, doğa ile iç içe iken değerlendirme kültürü; “kavurma düzü”, “kavurma çukuru” gibi yer adlarına da yansımıştır. 2024 yılında Artvin Ticaret ve Sanayi Odası “Artvin Yatık Döner” için “Menşe Adı” işareti başvurusu  yapmıştır.

Referanslar

Özdemir, M. (2024). Erzurum’dan Artvin’e Yerel Rekabet Yemek Milliyetçiliği ve Gastronomi İlişkisinde Cağ Kebap. İçinde; Editör: Mehmet Erol, Halk Gastronomisi Motif Vakfı. Çanakkale: PA Paradigma Akademi Yayınları.
Görüşmeler:
Öner Güner (Döner ustası). Görüşme tarihi: 12 Nisan 2015. Görüşen yer: Ardanuç
Ersin Dede (Döner Ustası). Görüşme tarihi: 15 Nisan 2025. Görüşen yer: Ardanuç
Rahmi Arslanoğlu, (Öğretmen). Görüşme tarihi: 22 Temmuz 2024. Görüşen yer: Yusufeli

Konuyla ilgili diğer maddeler için bkz.: