Köken olarak Yunanca’da ‘‘kutsal gün," "bayram’’ anlamına gelen “ponegyris” kelimesinden geldiği düşünülen “panayır” kelimesi sözlükte, “Belli zamanlarda ve genellikle küçük yerleşim birimlerinde kurulan, sergi niteliğini de taşıyan büyük pazar.” şeklinde açıklanmıştır. Ancak panayırlar, gerek diğer toplumlarda gerekse Türk toplum hayatında bu tanımdan çok daha fazlasını ifade eden; iktisadi, ticari, dinî ve kültürel boyutları olan geniş yelpazeli organizasyonlardır. Tokat’ın Zile ilçesi; Anadolu’nun en eski yerleşimlerinden biri olup Pers, Roma, Pontus, Selçuklu, Osmanlı gibi pek çok uygarlıktan beslenmiştir. İlk Çağ’dan itibaren önemli bir din, ticaret ve kültür merkezi olan Zile (Zela); panayır kültürüne sahip Anadolu’daki en eski şehirlerden biri olarak kabul edilmektedir. Zile Kalesi’nde yer alan Anaitis Tapınağı’nda kutlanan Perslerin Sacaia Bayramı ile aynı mevsime denk gelen Zile Panayırının Omanos töreninin kalıntısı olduğu düşünülmektedir. Bunun yanında Saka Hükümdarı Alp Er Tunga’nın ordularının Persler tarafından Zile yakınlarında yok edilmesi sonucu İranlılarca kutlanan Sakaia Şenliklerinin Zile Panayırının temeli olduğunu savunan görüşler de mevcuttur. 

Türklerin Anadolu’yu fethinden sonra Selçuklular döneminde de önemini koruyan Zile, önemli ticaret yollarına, hanlara ve kervansaraylara yakın olmasının avantajıyla ve pazar imkânlarıyla önemli bir kültür ve ticaret merkezi olmayı sürdürmüştür. Zile Panayırı uluslararası niteliğe sahip; kent ve ülke ekonomisine katkı sunan, ticaret hacmi son derece geniş ve uzun süreli bir panayır olarak Osmanlılar zamanında da tarihsel önemini korumuştur. Osmanlı devrinin ilerleyen asırlarında Zile’nin gelişmeye açık ticaret potansiyelini korumuş; hanları, çarşı ve dükkânlarıyla Halep ile kıyaslanan bir ticaret şehri olmuştur. Evliya Çelebi de Seyahatname adlı eserinde Zile’nin han, hamam, dükkân ve çarşılarından bahsetmiştir. Zile Panayırı; Osmanlı İmparatorluğu zamanında da ticaret yollarına yakınlığı, pazar imkânları, ticari potansiyeli ve bir panayır geleneğine sahip olması niteliğiyle uluslararası statüsünü sürdürmüştür. Hatta Osmanlı İmparatorluğu zamanında padişah fermanıyla kurulmuş altı büyük panayırdan biri olarak kabul edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu, bu panayırların zamanlarının birbiriyle çakışmaması için panayır takvimlerini bizzat merkezden düzenlemiş; panayırların asayiş ve emniyetinin sağlanması amacıyla da geçiş güzergâhlarında geniş güvenlik önlemleri almıştır. Bu da Osmanlı İmparatorluğunun bu panayırlara ne kadar önem verdiğinin göstergesidir. 

Zile Panayırı; kültürel ve sportif etkinlikleri, ekonomik faaliyetleri, eğlence kültürü ve ticaret hacmiyle yoğun bir nüfus hareketliliği sağlamış ve şehrin ekonomisine büyük katkı sunmuştur. Tarih boyunca gerek yerli gerek yabancı birçok tüccarın panayıra katılması, farklı toplumlardan insanların bir araya gelmesi halkın da hem kültürel hem ekonomik olarak kalkınmasına vesile olmuştur. Cumhuriyet döneminde de etkisini sürdüren Zile Panayırında; hemen her türlü ürünün satış mağazaları, hayvan pazarları, lunaparklar, hayvanat bahçeleri ve sirkler kurulmuş; at yarışları, cirit ve yağlı güreş gibi sportif etkinlikler düzenlenmiş; ip cambazları, sihirbazlar, halkacılar, müzisyenler gibi eğlence kültürünün temsilcileri panayırda kendine yer almıştır. 

Zile’de düzenlenen panayıra halk arasında “deri” adı verilmiştir. Bu kullanım Anadolu’da panayır düzenlenen başka yerlerde de mevcuttur. Kelimenin “derlemek” kelimesinden hareketle “insanların bir araya geldiği, toplandığı yer” anlamında kullanıldığıyla ilgili görüşler genel kabul görmüştür. Binlerce yıllık geleneğin devamı olan ve Anadolu’nun en eski panayır organizasyonu kabul edilen Zile Panayırı, her yıl 1 Ekim - 20 Ekim tarihleri arasında kurulmaya devam etmektedir. Temel işlevleri ticaret, kültür ve eğlence olan Zile Panayırı; her ne kadar uluslararası olma niteliğini kaybetmiş olsa da günümüzde hala şehrin ekonomisine önemli katkılar sağlamakta ve birçok alanda faaliyetlerini sürdürmektedir.