Türkiye’de kültürel miras bilincinin oluşması ve koruma faaliyetlerinin gelişmesi 1970’li yıllara uzanmaktadır. 1975’de Safranbolu’da başlatılan koruma hareketi, uzun yıllar aydınların, akademisyenlerin ve gönüllü uzmanların çabalarıyla sürmüştür. Sivil bir girişim olarak başlayan hareket, 1990’da Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı (ÇEKÜL)’nın kurulmasıyla daha örgütlü bir yapıya kavuşmuştur. Doksanların sonunda, Avrupa Konseyi’nin geliştirdiği “Bir Ortak Miras Kampanyası” tarihi çevreyi koruma ve yaşatma çabalarının yaygınlaşmasına önemli katkı sağlamıştır. Kampanya kapsamında, tarihi kentler arasında kültürel miras alanında işbirliğinin geliştirilmesi için, 8 Ekim 1999’da, Strasbourg’da, Avrupa Tarihi Kentler ve Bölgeler Birliği (European Association of Historic Towns and Regions) kurulmuştur. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın teklifi ile Bursa Büyükşehir Belediyesi, Birliğin kuruluş toplantılarına gözlemci üye olarak katılmıştır. 

Avrupa Tarihi Kentler ve Bölgeler Birliği’nin kurulmasının ardından, Bursa Büyükşehir Belediyesi Tarihi Kentler Birliği’nin (TKB) kuruluş çalışmalarını başlatmış ve yürütücülüğünü üstlenmiştir. Birliğin kuruluş sürecinde Kültür ve Turizm Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, ÇEKÜL ve Mimarlar Odası’nın önemli katkıları olmuştur. Ayrıca, Orman Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Arkeologlar Derneği ve Marmara Belediyeler Birliği çalışmalara destek vermiştir. Böylece, 22 Temmuz 2000’de, Bursa’da, 52 tarihi kent belediyesinin katıldığı toplantıda TKB kurulmuş, tüzüğü kabul edilmiş ve kuruluş bildirgesi yayınlanmıştır. Tarihi kentlerin bir araya getirilmesi, böylece kentsel, kültürel ve doğal mirasın “Bir Ortak Miras” anlayışıyla korunması ve yaşatılması için kurulan TKB, 2001’de Avrupa Tarihi Kentler ve Bölgeler Birliği’nin 12. üyesi olmuştur. 

Merkezi İstanbul’da olan Birlik, hızla gelişmiş, üye sayısı 469’a ulaşmıştır. Tarihi Kentler Birliği’ne, yerel yönetim politikalarında tarihi ve doğal çevrenin korunmasına önem veren şehirler; yerleşme dokusunun önemli bir kısmı kentsel sit, arkeolojik sit veya doğal sit olarak tescillenmiş şehirler; önemli anıtsal yapılara sahip olan şehirler; bir ya da birden çok antik kentle üst üste / iç içe yaşayan şehirler; Türkiye dışındaki tarihi kentlerle kardeşlik ilişkisi kurmuş şehirler; önemli tarihi olaylara sahne olan şehirler; Türkiye coğrafyasında geçmişte hüküm sürmüş uygarlıklara başkentlik yapmış olan şehirler; UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmiş kültür mirasına sahip şehirler ve tarihi metropoller üye olabilmektedir.

Kar amacı gütmeyen Birlik, kurulduğu günden bu yana uzmanlar ile yerel yönetimleri bir araya getirmekte; üyesi olan tarihi kentlerin, kültür öncelikli koruma politikaları geliştirmesini teşvik etmekte; bütüncül koruma yaklaşımıyla, güncel ve bilimsel bilginin ışığında, kent-havza-bölge-ülke ölçeğinde stratejik planlar yapmaktadır. Tarihi, doğal ve kültürel çevrenin korunmasına yönelik politikalara destek veren TKB, 2001 yılından itibaren “Tarihi ve Kültürel Mirası Koruma Proje ve Uygulamalarını Özendirme Yarışması” ve 2016 yılından bu yana “Müze Özendirme Yarışması” düzenlemektedir. Bu yarışmalarla, yerel yönetimlerin dayanışma içinde tarihi, doğal ve kültürel mirası koruma önceliğini benimsemelerini teşvik edilmektedir. Ayrıca, TKB geliştirdiği özgün programlar çerçevesinde üyelerine proje desteği sağlamaktadır. Yarışma ve proje desteklerinin yanı sıra, Birlik, üye belediyelerin koruma alanında çalışan kadrolarının geliştirilmesi için, eğitime yönelik çalışmalar da yapmaktadır. Bu çerçevede, 2009 yılından bu yana ÇEKÜL Akademi ile işbirliği içinde, kentsel koruma, proje yönetimi, taşınmaz. kültür varlıklarının bakım-onarım kriterleri, kültürel mirasın işlevlendirilmesi, alan yönetimi, somut olmayan kültürel miras, turizm ve kültürel miras birlikteliği, sürdürülebilir turizm ve kültür turizmi gibi konularda eğitimler düzenlemekte, üyelerinin proje hazırlama ve uygulama yeteneklerini geliştirmektedir. 

TKB, kültür öncelikli koruma politikaları geliştirmek ve kültürel mirası koruma çalışmalarının niteliğini artırmak için ÇEKÜL uzmanlarıyla birlikte araştırma projeleri yürütmekte; grup toplantıları, çalıştaylar ve inceleme gezileri düzenlemekte; elde edilen verileri raporlamakta ve yayınlamaktadır. Birlik, araştırma raporlarının yanı sıra koruma alanında kitaplar ve “Yerel Kimlik” isimli bir dergi yayınlamaktadır.