Süt
GASTRONOMİ Süt Ürünleri Gıda
-
2025
Türk Gıda Kodeksine göre: çiğ süt; bir veya daha fazla inek, keçi, koyun veya mandanın sağılmasıyla elde edilen, 40 ºC’nin üzerinde ısıtılmamış veya eşdeğer etkiye sahip herhangi işlem görmemiş kolostrum dışındaki meme bezi salgısıdır. Türk Standartları (TS) 1018 çiğ süt standardına göre: inek, koyun, keçi ve mandaların meme bezlerinden salgılanan, kendine özgü tat ve kıvamda olan, içine başka maddeler karıştırılmamış, içinden herhangi bir maddesi alınmamış, beyaz veya krem renkli sıvıdır.
İnsanlar, memelilerin sütünü sürekli olarak içmeyi, hayvanların evcilleştirilmesi ve tarım faaliyetlerinin ilerlemesi ile birlikte, özellikle Neolitik Devrim sırasında (yaklaşık MÖ 8000-6000), öğrendiler. Anadolu da dahil olmak üzere Orta Doğu’da süt kullanımının ilk örneklerine dair arkeolojik buluntular bu döneme kadar uzanmaktadır.
Sütün geleneksel diyetteki önemi, dünya genelinde önemli değişiklikler göstermektedir. Tropik bölgelerde süt tüketimi geleneksel olarak yaygın değilken, dünyanın kuzey kısımları, Avrupa’nın özellikle İskandinav ülkeleri ve Kuzey Amerika, beslenmelerinde süt ve süt ürünlerine daha fazla yer vermektedir. Yüksek sıcaklıkların ve soğutma yetersizliğinin taze süt üretimi ve saklanmasını imkansız hale getirdiği tropikal bölgelerde, süt genellikle soğutma dışında, sağımdan hemen sonra ılık sütün tüketimi, kaynatılması yada fermente süt gibi daha uzun ömürlü ürünlere dönüştürülmesi gibi yöntemlerle korunmuştur.
Süt, gıda sektöründe en çeşitli ve önemli ürünlerden biridir. 2018 yılı itibarıyla dünya genelinde süt üretimi 843 milyar litreye ulaşmış olup, bu miktarın tahmini değeri 307 milyar ABD dolarıdır ve 2027 yılına kadar yüzde 22'lik bir artış göstermesi beklenmektedir. Gıda ve Tarım Örgütü'ne göre yıllık süt üretiminin yaklaşık yüzde 80'i ineklerden, geri kalanı ise manda, keçi, deve ve koyun gibi diğer süt hayvanlarından gelmektedir. Süt, aynı zamanda dünya genelindeki insanların yüzde 80’i tarafından tüketilen gıda maddelerinin önemli bir unsuru olmaktadır. Süt; karbonhidrat, yüksek kaliteli proteinler, yağlar, kalsiyum, potasyum, fosfor, D vitamini, riboflavin ve B12 vitamini dahil olmak üzere makro ve mikro besinlerin önemli kaynaklarıdır.
Sütün kimyasal yapısı, hayvanın türü ve genetik özellikleri, çevresel faktörler, laktasyon evresi ve hayvanın beslenme durumu gibi pek çok unsura bağlı olarak değişiklik göstermektedir. En yaygın tüketilen süt nerede ise inek sütü olsada, koyun ve keçi sütü de tercih edilmektedir. İnek, koyun ve keçi sütünün kimyasal açıdan değerlendirdiğimizde, koyun sütünde daha fazla protein ve yağ bulunurken, keçi sütü ise A, B1 ve B12 vitaminleri ile kalsiyum ve fosfor açısından diğerlerine göre daha zengindir.
Uygulanan sıcaklık yöntemine göre sütler pastörize ve sterilize süt olarak tüketimi sunulmaktadır. 100ºC nin üzerinde ısıl işlem uygulanan sütlere sterilize (UHT) süt, 100ºC nin altındaki sütlerde pastörize süt olarak ifade edilmektedir.
Sağlıklı insanların yeterli ve dengeli bir şekilde beslenmesi için önerilen süt miktarı, bireyin yaşı, cinsiyeti ve fizyolojik durumu (büyüme ve gelişim aşaması, hamilelik, emzirme, yaşlılık) gibi faktörlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Türkiye’ye Özgü Beslenme Kılavuzu’nda yetişkinler için günde iki porsiyon önerilmektedir (bir porsiyon: bir orta boy su bardağı (200 ml). Çocuklar, ergenlikteki gençler, hamile ve süt veren kadınlar ile menopozda olan kadınların üç - dört porsiyon (600-800 ml) alması önerilmektedir.
Referanslar
Douphrate, D. I., Hagevoort, G. R., Nonnenmann, M. W., Lunner Kolstrup, C., Reynolds, S. J., Jakob, M. ve Kinsel, M. (2013). The dairy industry: a brief description of production practices, trends, and farm characteristics around the World, Journal of agromedicine, 18(3): 187-197. ; Linehan, K., Patangia, D. V., Ross, R. P. ve Stanton, C. (2024). Production, composition and nutritional properties of organic milk: a critical review, Foods, 13(4): 550. ; Pereira, P. C. (2014). Milk nutritional composition and its role in human health, Nutrition, 30(6): 619-627. ; Ünal, R. N. ve Besler, H. T. (2008). Beslenmede sütün önemi. Sağlık Bakanlığı Yayın, 727.; Walstra, P., Walstra, P., Wouters, J. T., ve Geurts, T. J. (2005). Dairy science and technology. CRC press.