Rüstem Paşa Hamamı

Doğal ve Kültürel Miras Hamam

(Beypazarı, Ankara XVI. yüzyıl - )

Rüstem Paşa Hamamı, Ankara’nın Beypazarı ilçesinde, Cumhuriyet Mahallesi'ne bağlı Yenice Sokak’ta yer almaktadır. Hamam, Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman’ın sadrazamı ve damadı Rüstem Paşa tarafından yapılmıştır. Bu hamamın tam olarak ne zaman yapıldığı hakkında kesin bir bilgi bulunmasa da XVI. yüzyılda inşa ettirildiği düşünülmektedir. Günümüze ulaşabilen en eski tarihli hamamlardan biri kabul edilmektedir.

Rüstem Paşa Hamamı, sıcak suyun ısıtıldığı normal hamamlar türüne giren, kare sıcaklık etrafına sıralanan halvet hücreli plan tipinde oluşturulmuştur. Hamam, kuzeybatıdan güneydoğuya doğru hafif meyilli alçalan arazi üzerine, doğu batı doğrultusunda yerleştirilmiş olup, tuğla ve moloz taş karışımının oluşturduğu kâgir malzemeden inşa edilmiştir. Hamamın iç kısmı zemin ve duvarların yarısına kadar mermer kaplanmıştır. Üst kısım ve kubbe içinde kireç harç sıvalarında beyaz badana kullanılmıştır.  Rüstem Paşa Hamamı; soyunmalık, aralık, sıcaklık-halvet odaları, külhan ve su deposu olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır.

Soyunmalık bölümü, hamamın hemen girişinde yer alan kıyafetlerin çıkarılıp özel eşyaların yerleştirildiği bölümdür. Rüstem Paşa hamamında soyunmalık kısmı 1884 yılında çıkan yangında tahribat görmüş ve sonraki dönemlerde yenilenmiştir. Bu bölüm yarısına kadar toprağa gömülü olarak inşa edilmiştir. İç kısmı, doğu cephesinde dört ve güney cephesinde iki olmak üzere altı tane dikdörtgen şekilli, ahşap doğramalı, ahşap kafesli içten içe 7,54x6,41 metre ölçülerindeki diktörtgen planlı soyunmalığa, girişten dokuz basamaklı merdivenle inilmektedir. Hamamın yapıldığı ilk dönemlerde soyunmalığın kuzey ve doğu duvarlarında soyunma kabinleri, güneyinin üst kısmı pencereli asma bir kat ve batı bölümünde sıcaklığa geçişi sağlayan kapı bulunmaktadır. Soyunmalık kısmının tam ortasında havuzlu sekizgen formlu fıskiye yer almaktadır. Bu fıskiyenin havuzu mermerden yapılmıştır. Batıda, soyunmalık mahallinin üzerinde bir asma kat bulunmakta olup buraya çıkış soyunmalığın giriş katından bir merdivenle sağlanmaktadır.

Aralık hamamların genel mimarisinde soyunmalık bölümünden ılıklık bölüme geçişte kullanılmaktadır. Bu kullanıma az rastlanılsa da Rüstem Paşa hamamında bu bölüm, güneyde tıraşlığa ve kuzeyde tuvalete açılan bir geçiş hücresi olarak kullanılmaktadır. Zeminde ve duvarların yarısına kadar olan kısımda mermer kullanılmıştır. Güneyde bulunan tıraşlık bölümünden iki lüleli ve mermerden bir kurnası bulunmaktadır.

Sıcaklık; yıkanmak için kullanılan bu bölüm, kubbeli kare planında 3,50x3,60 metre ölçülerinde orta mekân ve bu mekânın kuzey ve güney köşelerinde bulunan iki adet halvet hücresinden oluşmaktadır. Ortada yer alan ana merkezi kubbeyle örtülmüştür. Kubbenin yüzey kısmına sekiz filgözlü ışıklık ve tam ortasında ise daha büyük altıgen formda yapılmış bir filgözlü ışıklık yer almaktadır. Bu ışıklıkların üzeri cam kapaklar ile örtülmüştür. Kuzey, güney ve batı duvarların “U” şeklinde mermer basamağın üzerinde, her bir duvarda birer adet olmak üzere üç tane kurna yer almaktadır. Sıcaklık bölümünün batı duvarında su deposunu kontrol etmek için basık kemerli ve dar olan bir pencere yerleştirilmiştir.  

Halvet hücreleri; Aralık bölümünden basık kemerli bir kapıyla girilen sıcaklıktan kuzey ve güneyde yer alan ve basık kemerli kapı ile girilen halvet hücreleri yer almaktadır. Bu hücreler ana mekândan küçük olup basık kubbeyle örtülmüştür.  Kubbelerin yüzeyinde bir tane ortada ve dört tane kenarda olmak üzere beş tane filgözü ışıklık yer almaktadır.  Güneydeki giriş duvarında dinlenmek için mermerden oturmalık yapılmıştır.

Hamamdaki sıcaklık ve iki yandaki halvet hücrelerinin atık suyu, zeminde bir kanal vasıtasıyla toplanarak esas mekânın giriş kapısı zemininden bir gider borusuyla tahliye edilmiştir.

Su deposu, hamamın batı cephesinde yer almaktadır. Sıcaklık bölümünden denetlenmektedir.  Kuzey-güney doğrultuda uzanan dikdörtgen planlı, beşik tonozla örtülmüştür.

Külhan; su deposunun batısından merdivenle inilmektedir. Isıtma bu bölümde yani külhanda yapılmaktadır. Külhanda yanan ateş bir taraftan suyu ısıtırken diğer taraftan dumanı ile hamamın iç sıcaklığını sağlamaktadır.

Rüstem Paşa Hamamı onarım ve yenilenmelerle günümüze Türk Hamam Müzesi olarak ulaşmıştır. Hamam, 1184 yılında Beypazarı’nda çıkan büyük yangında zarar görmüştür. Bu yangında soyunmalığın ahşap yapısı tamamen yok olmuş ve sonraki dönemlerde hamamın büyük bir ölçüde onarımı yapılarak günümüze ulaşmıştır. Rüstem Paşa Hamamı 2001 yılına kadar işlevini devam ettirmiştir. 2006 yılına kadar kullanılmayan hamam, bu tarihte tekrar kullanım için restore edilmiş ancak hamam kültürünün azalması sebebiyle 2011 yılına kadar kullanılmamıştır. 2012 yılında tekrar yenilenen hamam, Türk hamam kültürünü anlatan obje ve görsellerin yer aldığı Türk Hamam Müzesi’ne dönüştürülmüştür. Hamamın müzeye dönüştürülmesinden sonra soyunmalık kısmında sergi amaçlı ipek peştamallar, gümüş işlemeli nalınlar, hamam tasları, gülabdanlar, sürmedanlar, buhurdanlar ve hamam bohçaları, ılıklık bölümünde havlu takımları, sedef kakmalı ve gümüş işlemeli nalınlar, el yapımı zeytinyağlı sabunlar,  aralık bölümündeki tıraşlıkta berberlik mesleğiyle ilgili öğeler, sıcaklık bölümünde damat ve gelin hamamı olmak üzere ikiye ayrılmış ve her ikisine ait öğeler, taraklar, peştamallar, sabunluklar ve kavatalar sergilenmektedir.

Referanslar

Bozkurt, T. (2004). Beypazarı'ndaki Türk Devri Yapıları. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; Karakuş, F.-Özcan, Z. (2022). Tarihi Ankara Hamamlarının Tipolojik Analizi/Typological Analysis of Historical Ankara Baths, Turkish Academic Research Review, 7 (3): 525-575; Yılmaz, M. E., Çügen, H. F. ve Tanrıveren, F. M. (2021), Türk Hamam Mimarisi ve Beypazarı Rüstem Paşa Hamamı, İçinde; Z. S. Demir, Yayına Hazl. Gelin Kınan Kutlu Olsun Türk Hamam Müzesi Koleksiyonu (ss. 45-55). Ankara: Ürün Yayınları.