Perge (Yunanca Πέργη), Türkiye'nin Akdeniz kıyısında, Antalya il merkezinin yaklaşık 18 kilometre kuzeydoğusunda, bugün Aksu ilçesi sınırları içinde yer alan, antik Pamphylia bölgesinin önemli bir kentidir (Çağlayan, 2009; Buluç, 2023). Antalya il merkezine en yakın örenyerlerinden olan Perge, aynı zamanda günümüze ulaşmış en büyük antik yerleşimlerden biridir (Antalya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2025). Kent, Helenistik ve Roma dönemlerinde, Catarrhactes (Düden) ve Cestrus (Aksu) akarsuları ovasında gelişme göstermiştir (Mitchell, 2022). Tarihi boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan Perge, özellikle Roma İmparatorluk Dönemi'ndeki anıtsal yapıları, planlı kent dokusu ve sanatsal zenginliği ile öne çıkmaktadır (Çağlayan 2009; Karaca 2017).

Perge Antik Kenti, topografya, su mühendisliği ve anıtsal kamusal yapılar arasında bağlantı kuran gelişmiş bir mekânsal organizasyona sahiptir (Yurtsever 2025). Perge kent planı, sokakların birbirini dik kestiği ızgara plandır (grid-iron plan) (UNESCO World Heritage Convention 2025; Fanizza 2012). Perge’nin, arkeolojik kazı çalışmalarıyla geçmişin gün yüzüne çıkarıldığı önemli bir kültür mirası (Williams 1979) olması, kenti bir turizm destinasyonu olarak da öne çıkarmaktadır. Kent, Anadolu’daki en iyi korunmuş Roma dönemi kentlerinden biri olarak değerlendirilmektedir. 

Perge, XIX. yüzyıldan itibaren gezgin ve araştırmacıların ilgisini çekmeye başlamış, ilk sistemli arkeolojik kazılar ise 1946 yılında gerçekleştirilmiştir (Bakacak 2007; Çağlayan 2009; Karaca 2017; TRT2 2023b). 1946’da Prof. Dr. Arif Müfid Mansel ile başlamış olan kazı çalışmaları, günümüze dek çok sayıda değerli bilim insanının katkıları ile yürütülmüştür. Örenyeri, 1981 yılından bu yana çeşitli bölümleri 1., 2. ve 3. derece Arkeolojik Sit Alanı statüsünde olmak üzere koruma kapsamındadır (UNESCO World Heritage Convention 2025). Kazıların sürdürüldüğü Arkeolojik Sit Alanı, 06/02/2009 tarihinde UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi'ne girmiştir (Buluç 2023; UNESCO World Heritage Convention 2025). 2012 yılından bu yana Perge kazıları ile restorasyon ve konservasyon çalışmaları, Antalya Müzesi Müdürlüğü koordinasyonunda yürütülmektedir (Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 2025).

Kentin, içerisindeki heykel ve anıtları ile, döneminde mermer heykeltıraşlığında ün salmış olduğu ifade edilmektedir (Çağlayan 2009; Hepokur 2024). Perge Örenyerinden çıkarılan heykeller, kentteki heykeltıraşlığın eşsiz tarza sahip ekolünü yansıtmaktadır (Türkiye Kültür Portalı, t.y.). 2025 yılı içerisinde de kentte bulunan beş yeni Roma heykeli, yerel sanatın ustalıklı niteliğini bir kez daha ortaya koymuştur (Carjaval 2025). Perge kazılarında çıkan eserlerin büyük bölümü Antalya Müzesi’nde sergilenmektedir ve bu eserlerin, bugün müzenin en zengin heykel müzelerinden biri olmasında büyük rolü bulunmaktadır (Antalya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2025; Türkiye Kültür Portalı, t.y.). Gerçekleştirilen kazılarda ortaya çıkarılan heykeller, kabartmalar, lahitler, seramik ürünler, mozaikler gibi çok sayıda ve çeşitli buluntu, kentin sanat üretimindeki yüksek kalitesinin örneklerindendir.

Perge’deki arkeolojik buluntular, Geç Kalkolitik Çağ'dan başlayan farklı dönemlere tarihlenmektedir (Fanizza 2012). Yine, Williams (1979), Perge’deki kazılarda elde edilenlerin, kentin en az MÖ III. binyıla kadar uzanan bir geçmişe sahip olduğunu gösterdiğini ifade etmektedir. Kentin kalıcı bir yerleşim yeri olduğu dönemi gösteren kalıntıların ise, Erken Tunç Çağı’na tarihlendiği anlaşılmaktadır (Fanizza 2012). Perge’de ilk yerleşim Akropolis’te başlamış ve Hellenistik dönemden itibaren akropolisin güneyindeki bereketli ovaya doğru genişlemiştir (Çağlayan 2009; Fanizza 2012; UNESCO World Heritage Convention 2025; Perge Projects, t.y.). Akropolisin güneyindeki yeni yerleşim, Aşağı Şehir olarak adlandırılmaktadır. Aşağı Şehir'de bulunan ve pek çoğu Roma döneminde inşa edilmiş olan sütunlu caddeler, tiyatro ve stadyum yapıları, agora, kente su getiren, dağıtan ve uzaklaştıran kanal sistemleri, anıtsal çeşmeler, hamamlar, kuleler, palaestra, gymnasium, kiliseler, surlar ile, konutlar (Perge Antik Kenti Haritası bkz. Şekil 1); Perge’nin şehircilik, mimarlık ve tasarımda ulaşmış olduğu gelişmişlik düzeyini yansıtmaktadır. Bu bakımdan, Roma İmparatorluk dönemi, Perge'nin en parlak çağıdır (TRT2, 2023a). Hristiyanlığın yayılmasında önemli bir rol üstlenen St. Paul’un, seyahatleri sırasında kente birkaç kez uğramış olması, burayı dini açıdan da önemli kılmaktadır (Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 2025).  MS VII. yüzyıldan itibaren Arap akınlarına uğrayan kent, zamanla önemini yitirmeye başlamıştır. Kentin, XVIII. yüzyıldan sonra büyük depremler nedeniyle tamamen terk edildiği düşünülmektedir (Karaca 2017).

Perge, geniş cadde şemalarının erken örneklerini içermektedir ve güneybatı Türkiye'deki bir grup kentte olduğu gibi, bu caddelere bakan sütunlu çarşılara ve kamu yapılarına sahiptir (Williams, 1979; 2023b). Kuzey-güney doğrultusunda hafif kırılarak uzanan sütunlu ana caddesi Cardo Maximus, kentin omurgası niteliğindedir. Bu omurgayı kuzeyde doğu-batı doğrultusunda, ikincil arter niteliğinde geniş bir cadde kesmektedir. Caddelerin her iki yanında, yayaların güneşten etkilenmeden dolaşabildikleri portikolar (sundurma), bulunmaktadır. Cardo Maximus, yaklaşık 480 metre uzunluğunda ve yaklaşık 22 metre genişliğinde olup yaya ve atlı araba trafiğine uygundur (Çağlayan 2009). Bu cadde, hâkim rüzgâr yönüne uygun olarak esintiyi kente taşımak üzere kuzey-güney doğrultusunda planlanmıştır (Özdal Oktay ve Tunçer 2017). Cadde, kuzeyde Akropolis’in güney eteğindeki Kestros çeşmesinden güneyde Hadrianus takının bulunduğu anıtsal kulelere kadar devam etmektedir (Çağlayan 2009; Özdal Oktay ve Tunçer 2017). (Bkz. Şekil 2).

Anıtsal kulelerin güneybatısında bulunan Perge stadyumu, Antik dönemden günümüze en iyi korunmuş stadyumlardan biridir. Spor yarışmalarının yanı sıra arena olarak da kullanılmış olan stadyum (Williams 1979), 30.000 kişi kapasitelidir (Tekeci 2024) ve yaklaşık 234 metre uzunluğundadır. MS I. yüzyılda inşa edilen (Bakacak 2007) bu yapının, 2000 yıldır depremlere ve doğa koşullarına dayanmış olması dikkat çekicidir (TRT 2 2023a). Stadyumun yakınında konumlanmış olan amfi tiyatro da, Roma dönemi’nde inşa edilmiştir (Çağlayan 2009). Tiyatro ve stadyumun birbirine yakın konumlanmış olması, kentteki festivallerin, oyunların ve spor aktivitelerinin yoğunluğunu yansıtmakta ve kentin bu parçasının bir aktivite alanı olduğunu anlatmaktadır (TRT 2 2023a). Perge antik kentinde yer alan tiyatro, yaklaşık 12.000-13.000 kişilik kapasitesiyle bölgenin en büyük yapılarından biridir (Akıllı Ataylan 1982).

Sütunlu geçitlerin ve dükkânların çevrelediği bir meydanda, agora (macellum) bulunmaktadır (Özdal Oktay ve Tunçer 2017). Kentin girişine yakın konumlandırılmış olan agora, ticari ve sosyal yaşamın kalbidir. Agora, dönemin zenginliğini yansıtmakta, kentin Antik Çağ'daki heybetini gösteren sosyal ve kültürel yapılar arasında yer almaktadır. Çeşitlilikleri ile dikkat çeken dükkânlar, agoranın hem içine hem dışına açılacak şekilde tasarlanmıştır (TRT2 2023a).

Agoranın hemen batısından başlayan sütunlu caddeyi bir baştan bir başa geçen su kanalları, kentin önemli tasarım unsurlarıdır (UNESCO World Heritage Convention 2025). Caddenin ortasından geçen kanal, kuzeyde Kestros Çeşmesi’nden dökülen suyu kentin güneyine kadar iletmiştir. Perge'de suyu mimariyle birleştirip sanatsal bir öğe olarak değerlendirmiş olan beş anıtsal çeşme (nymphaeum) tespit edilmiştir (Çağlayan 2009). Su kanalının anıtsal çeşmeler ve hamamlarla desteklenmesi, kente bir "su kenti" izlenimi vermektedir (UNESCO World Heritage Convention 2025). Caddelerdeki dükkânlar ve konutlar, bu kanallardan ve tali künk hatlarından su temin etmişlerdir (Çağlayan 2009; TRT2 2023b). Suyun sütunlu geçitlerin ortasındaki açık bir kanaldan akıtılması ile, kentte mikroklimatik bir ortam da sağlanmıştır (Özdal Oktay ve Tunçer 2017). Bu su kanalının altında Roma Dönemi'ne ait bir kanalizasyon sistemi de bulunmaktadır (Özdal Oktay ve Tunçer 2017; TRT2 2023b). Perge’deki kanal sistemi; Roma dönemindeki tasarım becerisi ile mühendislik uygulamalarının, bir başka deyişle estetik ile tekniğin, birlikte gerçekleşebilmesini sağlayan sofistike düzeyi yansıtmaktadır (Vekemans ve Haut 2017).

Kentteki çeşme ve havuz yapıları, su temini için işlevsel bir altyapı sağlamalarının yanı sıra, aynı zamanda kentin mekânsal ve sosyal organizasyonunun ayrılmaz bileşenleridir (Yurtsever 2025). F1, F2, F3, F4 ve O kavşağındaki çeşme olarak adlandırılmış olan beş çeşmeden F3 çeşmesi ya da Kestros Çeşmesi (Kuzey Nymphaeum), sütunlu ana caddenin kuzeydeki ucunu tanımlamaktadır. Bu çeşmeye su, kemerler, tüneller, kapalı ve açık kanallar aracılığıyla ulaşmıştır (Albek 1972; Çağlayan, 2009). Ana caddenin ortasından geçen su kanalı, Kestros Çeşmesi'nden gelen suyu kentin güneyine kadar taşımış, kente estetik ve serinletici bir unsur olarak da hizmet etmiştir (Çağlayan 2009). İmparator Hadrianus tarafından MS II. yüzyılda yaptırıldığı bilinen antik Kestros Çeşmesi, yapılan restorasyon çalışmalarının ardından 1800 yıl sonra yeniden faaliyete geçirilmiş, 2024 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca antik Kestros Çeşmesi'nden su akıtma çalışmaları tamamlanmıştır (Hepokur 2024). Çeşmeye su, kentin üç kilometre doğusundan geçen Kestros Çayı’ndan (Aksu Çayı) getirilmiş, günümüzde de aynı kaynaktan alınmıştır. Çeşmenin üzerindeki uzanmış tanrı figürü, bu akarsuyun tanrısı Kestros'u simgelemektedir (Çağlayan 2009; Hepokur 2024).

Kanalın altından şehrin atık suyunu taşıyan bir kanalizasyon sisteminin geçmesi (Çağlayan 2009), bu antik kentte suyun bütüncül bir bakış açısı ile yönetilmiş olduğunu göstermektedir. Yine, Roma dönemindeki önemli su yapılarından hamamlar, Perge'de de önemli bir yer tutmaktadır. Güney Hamamı, Perge'nin en görkemli ve günümüze en iyi korunagelmiş yapılarından biridir. Doğu-batı doğrultulu sütunlu caddenin batı ucunda ise, Güney Hamamı'ndan daha küçük fakat yine anıtsal nitelikteki, Kuzey Hamamı yer almaktadır (Çağlayan 2009).

Helenistik dönemde inşa edilerek sonraki dönemlerde onarılan ve güçlendirilen kentin savunma sistemi (kent surları, kuleler, burçlar ve anıtsal kapılar) de kentin ayırt edici özellikleri arasındadır (UNESCO World Heritage Convention 2025). Kentin güneyinde, Perge’nin sembolü haline gelmiş anıtsal nitelikte Helenistik Kapı (Güney Kapısı) bulunmaktadır. Güney kapısı, iki yuvarlak kuleye sahiptir ve doğu kulesi 18 metre yüksekliğe kadar korunmuştur. Kapı, yaya girişi için tasarlanmış olup at arabalarına iki yanından dolaşım verilmiştir (TRT2 2023a). Kentte öne çıkan diğer yapılar arasında; palaestra, gymnasium, kiliseler, surlar ile, kentin doğusunda kalıntılarına ulaşılan konutlar sayılabilir.

Perge Antik Kenti, UNESCO’nun Geçici Miras Listesi’ne dâhil edilmiş olmasıyla da teyit edildiği üzere, evrensel değer taşıyan önemli bir kültür mirasıdır. Kent mekânında; kuzey-güney ve doğu-batı doğrultusundaki iki ana caddenin varlığı, kentteki ızgara dokunun oluşmasında belirleyici bir tasarım unsuru olmuştur. Perge, kendi çağdaşı diğer arkeolojik kentler arasında, mekânın okunabilirliği ve görsel algı yönünden öne çıkan yerleşimlerdendir. Sütunlu Cadde'yi bir baştan bir başa geçen su kanalı, kentin bir diğer önemli tasarım ögesidir. Kaynaktan kente, anıtsal çeşmelerden caddelere, hamamlardan evlerin içine kadar her detay, bu kentin su ile kurduğu karmaşık ilişkinin birer yansımasıdır. Perge örenyeri; mimarlık, sanat, mühendislik, kent planlama, halk sağlığı gibi birçok alana dair pratikleri bir arada sunan özgün bir yerleşim örneği olarak, Roma dünyasında medeniyetin ulaştığı noktayı gözler önüne sermektedir.