On iki Havari Kilisesi

Doğal ve Kültürel Miras Kilise

On iki Havari Kilisesi (Aziz Havariler Kilisesi), Şanlıurfa’nın Eyyübiye illçesinde, Vali Fuat Bey (Yeni Yol) Caddesi üzerinde Balıklıgöl’ ün 400 metre kuzeyinde yer almaktadır. Aziz Havariler Kilisesi adını taşıyan ilk Ermeni Protestan Kilisesi’dir. Halk arasında daha çok Fırfırlı Kilise ya da Fırfırlı Camii olarak bilinmektedir. Bu isimlendirmenin nedeni, yapı üzerinde rüzgârgülüne benzeyen materyallerin bulunmasıdır. İbadethane üzerinde bir kitabe bulunmadığı için yapının inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir.

Teknik açıdan yapı üç nefli bazilikal planlıdır. Üç nefli bazilikada, yan neflere göre orta nef daha geniş ve daha yüksek olarak inşa edilmiştir. Nefleri birbirinden ayırmak için sivri kemerler kullanılmıştır. Yan nefler çapraz tonozlar ile orta nef ise kubbeyle örtülüdür. Orta nefte yer alan kubbede 24 adet pencere bulunmaktadır. Kilise, kesme taşlarla inşa edilmiş olup, zengin bir taş işçiliğine sahiptir. Yapının planı, doğu-batı yönünde ve dikdörtgen şeklindedir. İbadethanenin ana giriş kapısı orta aks kısmında bulunmaktadır. Ana giriş kapısının üzerinde çan kulesi yer almaktadır. Ayrıca batı cephesinde girişin sağlanabilmesi için üç adet kapı yer almaktadır. Batı cephesinde yer alan giriş kapısı pembe mermerden yapılmış olup sivri kemerlidir. Kapının üzerinde Dabbakhane Camii’ndeki mükebbireye benzer şekilde üç cepheli, üç pencereli bir balkon yer almaktadır. Güney ve kuzey cephelerinde toplamda 16 olmak üzere sekizer adet pencere açıklığı bulunmaktadır. Apsis ve her iki yanında bulunan pastoforion (papaz hücreleri) dışarıdan çıkıntı şeklindedir.

Kaynaklarda belirtilen bilgiye göre, bugün Van ili sınırları içerisinde yer alan tarihi Varak Manastırı’nda bulunan ve Hristiyanlar için büyük önem taşıyan Varak Haçı 1092 yılında On iki Havariler Kilisesi’ne getirilmiştir. Kilise olarak inşa edilen bu tarihi yapı günümüzde cami olarak kullanılmaktadır. Cami içerisindeki mihrabın üzerinde yer alan kitabeye göre, kilisenin 1956 yılında camiye çevrildiği anlaşılmaktadır.

Apsis, kilisenin camiye çevrilmesi sırasında duvarla örülerek pencereye dönüştürülmüştür. Bu nedenle günümüzde yer almamaktadır. Ayrıca camiye çevrilme sırasında güney cephede yer alan pencerelerden biri mihrap haline getirilmiş, duvarın yanında yer alan sütunun önüne ise minber yapılmıştır.

Yapı camiye dönüştürülürken özel bir isim kullanılmamış, üzerinde yer alan rüzgârgülünü anımsatan materyallerden dolayı Fırfırlı Camii olarak adlandırılmıştır. 2018 yılında il müftülüğü tarafından caminin ismi İyad Bin Ganem Camii olarak değiştirilse de halk tarafından Fırfırlı Camii olarak anılmaya devam edilmektedir. Ayrıca yapının duvarlarına yer alan çentikler incelendiği zaman kilisenin camiye dönüştürülmeden önce bir süre cezaevi olarak da kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Bahçesinin güneyinde yer alan kilisenin müştemilatı olarak kullanılan ev Vakıflar Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü kontrolünde gün boyu ziyarete açık olan ibadethane, il merkezinde yer aldığı için ulaşımla ilgili bir engeli bulunmamaktadır. Ziyaret nedeni ile herhangi bir giriş ücreti de alınmamaktadır.

Yararlanılan Kaynaklar

Kırmızı, K.(2019). Şanlıurfa İli Germuş Surp Asdvadzadzin Kilisesi Koruma Projesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü; Kürkçüoğlu, C.(1993). Şanlıurfa Camileri. Şanlıurfa: Şurkav Yayınları; Kürkçüoğlu, C.(1993). Şanlıurfa Camilerinin Tarihi ve Mimari Özellikleri Üzerine Bir Araştırma (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü; Kürkçüoğlu, C.(1997). Şanlıurfa Mimari Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları; Özbebit, M. (2006). 8. Yüzyıldan 15. Yüzyıla Kadar Urfa Şehrinin Siyasi, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Hayatı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Kürkçüoğlu, C. (1993). Şanlıurfa Camileri. Şanlıurfa: Şurkav Yayınları.