İbrik ve Trulla
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS DİNSEL KONULAR Dinsel Ritüel
-
2025
Bir takım oluşturan “İbrik” ve “Trulla”, ökaristi ayinine başlamadan önce rahibin ellerini yıkaması için kullandığı liturjik eşyalardır. Günümüzdeki düzenlemeye göre rahip, ayine başlamadan önce, ayin sunusunu gerçekleştirdikten sonra ve ayin sona erdiğinde ellerini yıkar. Genel olarak yaygın bir uygulama olan bu yıkama düzeninin uygulanmadığı ya da ihmal edildiği durumlarda söz konusu olmuştur.
Bunun yanı sıra liturjik anlamda, ellerin yıkanması ile ilgili yazılı kaynaklarda ise çok az bilgi yer almaktadır. MS VIII. ve 1X. yüzyıllar aralığında “Roma Ordinesleri”nde, yıkama ile ilgili herhangi bir kuraldan ya da eşyadan söz edilmemiştir. Bu durum uygulamanın, belki de çok yaygın olarak kullanılmadığının bir göstergesi olarak da algılanabilir. MS XI. yüzyılda ise Hirsau’lu Wilhelms’nin (1026-1091) “Hirsaugienses” anayasasında, ayinden önce ellerini yıkadığı bilgisi yer almaktadır. Diğer yandan “Murbach”, “Troyes ve Soissons” gibi birçok kutsal törende ise rahibin ellerini yıkadığı bilinmektedir. İbrik olarak adlandırılan su kabının en yaygın olarak kullanılan ve bilinen ismi ise “urceus” ve “urceolus” olmuştur. Bu kelimeye, MS V. yüzyıla tarihlenen “Statuta Ecclesiae Antiqua” adlı belgede, “Agnellus Liber Pontificum Ravennatum” kitabında (805 846?), “Staffelsee” (810) ve “Centula” (831) adlı kilise envanterlerinde, “Gesta Abbatum Fontanellensium Manastır Kroniği”nde (823-867), “Ansegisi Vitası”nda (833) rastlanılmıştır. Geç dönemde ise “Hirsaugienses” anayasasında (1026-1091), III. Victor’dan (1087) miras kalan envanterde, Lanfranc'ın Piskopos Johannes von Rouen'e mektubu’nda (1089) ve “Martinsberg” envanterinde (1090) geçtiği tespit edilmiştir.
Genel olarak ibrik, küresel gövdeli, ince ve uzun boyunlu, halka kaideli ve çoğunlukla kulp kısmı bulunan bir kaptır. Bu kap, liturjik kullanımı dışında, günlük yaşamda da yaygın olarak kullanılmıştır ve Erken Hıristiyanlık dönemine ait tasvirler içerisinde de görülmektedir. Sade ve bezemesiz örnekleri dışında özellikle kulp ve baş kısmında, çeşitli insan büstü ve fantastik hayvan figürlerinin (tek boynuzlu atlar, griffinler vb.) yer aldığı örnekler de mevcuttur.
Günümüzde ise bu tür örneklerin çoğu çeşitli müzelerde yer almaktadır. Ancak tümü için kilise kullanımından gelmiş liturjik su kapları tanımlamasını yapmak doğru değildir. Çünkü bu kapların bazıları ev yaşamında, özellikle yemek sonrası elleri yıkamak için kullanılmış ve genellikle masa üzerinde yer almıştır. Ancak, her halükârda büyük bir kısmının çeşitli kiliselerden geldiği düşünülmektedir. Zira oldukça fazla sayıdaki bu kapların özel bir korumayla günümüze ulaşabilmesinin ancak kilise ile mümkün olduğu düşünülmektedir.
İbrik yapımında ise gümüş, bakır ve bronz malzemeler kullanılmıştır. Ama öncelik gösterilen malzeme ise her zaman gümüş olmuştur. Bu bilgilere, geç döneme tarihlenen kilise envanterlerinde rastlanılmaktadır. Çünkü Erken ve Orta Çağ envanterlerinde, su kapları ile ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca, kristal, akik ve benzeri malzemelerden yapılmış herhangi bir su kabı varsa bile bu kayıtlarda belirtilmemiştir. Diğer yandan, görülen her ibrik benzeri kabın su için kullanılıp kullanılmadığı da şüpheli bir durumdur. Ayin için tasarlanmamış ve kullanılmamışta olabilir. Çünkü bazıları bezemeli bile olsa ev içinde kullanılmaktadır. Genel olarak çanak ve testi gibi kapların Doğu’dan geldiği bilinmektedir. Bazılarının ise yağma yoluyla başkent Konstantinopolis’ten getirilmiş olacağı düşünülmektedir.
"Trulla" ise elin altına tutulan, genellikle yuvarlak formlu, geniş ve iç kısmı ise hafifçe derin olan kaplara verilen isimdir. Saplı ve sapsız örnekleri bulunur. Çoğunlukla kaide ve sap kısmında süslemeler görülür. MS XII. yüzyıla kadar liturjik anlamda el yıkama sırasında dökülen suyu tutmak için amaçlanan kabın biçimsel niteliği hakkında ise çok az bilgi bulunmaktadır. Yazılı kaynaklardan öğrenildiği kadarıyla, formunda dönemsel bir farklılık tespit edilememiştir. Ayrıca, liturjik su kaplarının birçok adlandırmaya da sahip olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla bu durum terimsel anlamda, birçok karışıklığı da beraberinde getirmiştir.
Referanslar
Braun, J. (1932). Das Christliche Altargerät, in Seinem Sein und in Seiner Entwicklung, Verlag-München: Max Hueber; Hapgood; Acara-Eser, M. (2020). Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Liturjik) Eşyalar, Ankara: Bilgin Kültür Sanat; Yıldırım-Ateş, B. (2021). İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Bizans Dönemi Liturjik Eserler. (Doktora Tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi; Yıldırım-Ateş, Berna. (2024). Orta Çağ Avrupa’sında Hıristiyan Törenlerinde Kullanılan Taşınabilir Kutsal Su Kabı ve Serpme Üzerine Genel Bir Bakış, Medeniyet Kültürel Araştırmalar Belleteni 3 (5): 67-84.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Elvert, C. and Engelbert, P. (1963). Constitutiones Hirsaugienses; Willehelmi abbatis constitutiones hirsaugienses, Cilt. 15, Schmitt.