Tarihsel süreç içerisinde Diyarbakır şehri, İslam dininin ortaya çıktığı Arabistan topraklarından sonra, Anadolu’da İslam bayrağının dalgalandığı ilk şehirlerden biri olmakla beraber, çok fazla sayıda peygamber, evliya ve sahabeye ev sahipliği yapmasından dolayı her zaman önemini korumaktadır. Anadolu’nun İslam dini ile tanışmasında Diyarbakır şehrinin fethedilmesi çok önemli bir yer tutmaktadır. O dönemde Bizans İmparatorluğu’nun Anadolu’daki en önemli ve stratejik şehirlerinden biri olan Diyarbakır, Hz. Ömer’in halifeliği döneminde, onun önemli komutanlarından biri olan İyaz bin Ganem tarafından içinde sayıları bine yakın sahabenin bulunduğu, toplamda sekiz bin kişilik ordusuyla Hicret’ten 17 yıl sonra 639 yılında fethedilmiştir. Diyarbakır’ın fethine katılan çok sayıda sahabe burada şehit düşmüş ve defnedilmiştir. Fetih sırasında 27-40 arası sahabenin şehit olmasının yanı sıra fetihten sonra aileleri ile Diyarbakır’a gelen ve burada normal olarak eceliyle hayatları son bulan sayısı 500’e ulaşan sahabenin varlığı rivayet edilmektedir. Fetih sırasında şehit olanlardan biri de Hz. Halid bin Velid’in oğlu olan ve cami ve türbenin hem adının hem de tanınırlığının kaynağı olan Hz. Süleyman’dır. Bu bağlamda Hz. Süleyman Camii ve Türbesi, Mekke ve Medine’den sonra en fazla sahabe mezarının olduğu yerleşim yeri olan Diyarbakır ilinde bulunmaktadır. Mimarı kesin olarak belli olmamakla beraber, yapının minaresindeki kitabeye göre İnanoğulları Beyliği (Nisanoğulları) vezirlerinden Kemaleddin Ebu’l Kasım Ali tarafından 1155-1160 yılları arasında yaptırılmıştır. Hz. Süleyman Camii’nin fetih sırasında şehit olan sahabelerin defnedildikleri türbe üzerine yapıldığı düşünülmektedir.

Selçuklu ve Osmanlı izlerini taşıyan Hz. Süleyman Camii’nin asıl ismi Kale Camii’dir. Bunun yanı sıra Nasiriyye Camii, Meşhed Camii, Murtaza Paşa Camii ve 27 Sahabe Türbesi olmak üzere birçok farklı isimle de anılmaktadır. Hz. Süleyman Camii ve Türbesi Osmanlı İmparatorluğu döneminde Kanuni Sultan Süleyman zamanında ilk kez genişletilmiş ve ismine vakfiye düzenlenmiştir. Eğimli arazi üzerine inşa edilen Hz. Süleyman Camii ve Türbesi tarihsel süreç içerisinde sürekli onarım görmüş ve etrafına sahabeler türbesi, namazgah, çeşme, tuvalet gibi farklı yapılar eklenmiştir. Yapıya genelde XIX. yüzyılın ikinci yarısında ve XX. yüzyılın ilk çeyreğinde eklemeler yapılmıştır. Bu onarımların en büyük olanı IV. Murat döneminde Diyarbakır’da valilik görevinde olan Vali Silahtar Murtaza Paşa tarafından 1631 ve 1633 yılları arasında yanındaki meşhedle (şehitlerin mezarlığı) birlikte kapsamlı bir şekilde gerçekleştirilmiştir.

Hangi dinde veya inançta olursa olsun insanlar her zaman kutsala yakın olmak ve onunla beraber yaşamak istemektedir. İnsanlar kutsalın hissedildiği mekanlarda kendilerini daha fazla güvende hissetmektedir. Farklı nedenlerden dolayı çaresizlik duygusuna kapılan insanlar, kutsal olarak kabul edilen mekanlarda kendilerini kutsala daha yakın hissederek yaşadıkları çaresizlikten kurtulmayı ümit etmektedir. İnsanların kutsala yakın olma isteği genellikle bir ihtiyacını karşılama, yaşadığı problemlere çözüm arama, dilekte bulunma, adakta bulunma, kutsal mekânda bir hayır işleme ve ziyaret edilen kutsal mekandan bir nesne veya obje alarak onun kutsallığından yararlanma gibi farklı motivasyonlarından kaynaklanmaktadır.

Hz. Süleyman Camii ve Türbesi Diyarbakır’da kutsal yer tasavvurunun sosyal ve dini boyutlarıyla yaşandığı en önemli yerlerden bir tanesi olarak karşımıza çıkmaktadır. İslam dininin yaşandığı toplumlarda sahabelerin kabri olarak kabul edilen tüm mekanlara saygı gösterildiği ve bu mekanlara kutsiyet atfedildiği bilinen bir gerçektir. Bu bağlamda çok fazla sayıda sahabenin mezarının bulunması nedeniyle bu yer insanlar tarafından önemli bir ziyaret yeri olarak kabul edilmekte ve dini ve geleneksel birçok uygulamaya ev sahipliği yapmaktadır.

Hz. Süleyman Camii ve Türbesi’nin bilinen en önemli özelliği Hz. Ömer’in halifeliği döneminde Diyarbakır’ın fethinin bu caminin olduğu yerden başlamasıdır. Ayrıca Diyarbakır şehrinin İslam topraklarına katılması için başta Hz. Süleyman ve 27 sahabenin burada şehit olması fetih ruhunu yansıtması bakımından önem arz etmektedir. Bu bağlamda yapı inanç turizmi açısından yüksek potansiyele sahiptir.

Hz. Süleyman Camii ve Türbesi geçmişten günümüze kadar önemini korumuş olup, bugün hala Diyarbakır’ın önemli ziyaret yerlerinden bir tanesidir. Hz. Süleyman Camii ve Türbesi kalenin iç kısmında yer alan surlara ait iki burç arasında, eğimli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Yapılar topluluğundan oluşan cami’nin batı tarafında türbe, hazire ve avlu, batıda yer alan giriş kapısının sağında namazgah bölümü, sol kısımda revaklı olarak yapılan abdest alma yeri, caminin kuzey kısmında ise ikinci türbe bölümü bulunmaktadır. Siyah kesme bazalt taştan yapılan dört köşeli Arap üslubuyla yapılan bir minareye sahip olan Hz. Süleyman Camii’ye güney ile batı kısmında yer alan iki ana kapıdan girilmektedir. Caminin kuzey duvar kısmında 12 çeşmeli bir şadırvan bulunmaktadır. Hz. Süleyman ve Diyarbakır’ın fethi sırasında şehit olan diğer sahabelerin defnedildikleri türbe ise yapının batı duvarına bitişik olan yerde bulunmaktadır. İki adet mihrabı olan camiye ait toplam sekiz kitabe bulunmaktadır. Bunlar yapının inşası ve geçmiş dönemlerde geçirdiği tamiratlar hakkında bilgi içermektedir. Hz. Süleyman Camii ve Türbesi, Türkiye’nin önemli inanç turizmi yapılarından birisi olarak kabul edilmektedir.