Edebiyat müzeleri, bireysel ya da kolektif düzeyde edebiyat tarihinin, yazarların yaşamlarının ve yaratım süreçlerinin belgelenip sergilendiği, aynı zamanda kültürel belleğin canlı tutulduğu özgün mekânlardır. Faaliyet konuları yalnızca bir yazarın özel eşyalarını sergilemekle sınırlı kalmayıp; edebî üretimin tarihsel bağlamlarını, yazınsal etkilerini ve estetik dönüşümlerini görünür kılmayı amaçlar. Bu müzeler, çoğu zaman bir edebiyatçının yaşadığı evde, hayatının belirli bir döneminde yazarın/şairin adına tahsis edilen tematik yapılarda kurulmaktadır. Avrupa’da 19. yüzyıl boyunca romantik yazar kültünün yükselişiyle ortaya çıkan edebiyat müzesi fikri, bugün hem kültürel miras politikalarının hem de edebiyat temelli turizm rotalarının ayrılmaz bir parçası hâline gelmiştir.

Edebiyat müzelerinin dünyadaki en eski örneklerden biri Almanya’da bulunan Goethe-Haus’tur. Johann Wolfgang von Goethe’nin Frankfurt’taki doğum evi 1863’te müzeye dönüştürülmüş ve bu yönüyle modern edebiyat müzeciliğinin öncüsü olmuştur. Benzer biçimde, İngiltere’de William Shakespeare’in Stratford-upon-Avon’daki doğum yeri, yıllık yüz binlerce ziyaretçiyi ağırlayan, edebiyat severler için adeta bir edebiyat hac mekânı hâline gelmiştir. Fransa’da ise Victor Hugo’nun Paris Place des Vosges’daki evi, 1902 yılında yazarın yüzüncü doğum yılı vesilesiyle kamuya açılmış; kişisel mektuplar, portreler, sürgün yıllarına dair belgeler ve döneme ait mobilyalarla donatılarak Fransız edebiyatının hem bireysel hem tarihsel katmanlarını deneyimlemeye olanak tanımıştır. Yine Marcel Proust’un yatak odasının birebir kopyasının yer aldığı Musée Carnavalet bölümü, belleğin mekânla ilişkisini kuramsal düzeyde hissettiren nadide örneklerden biridir. Bunun yanı sıra Rusya’daki Puşkin Müzesi (Moskova ve St. Petersburg), İtalya’daki Petrarca Evi (Arqua Petrarca) ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Mark Twain House (Hartford) gibi yapılar da edebiyat müzelerinin yalnızca Avrupa merkezli değil, dünya ölçeğinde gelişimini temsil eden önemli örneklerdir.

Türkiye’de edebiyat müzeciliği XX. yüzyılın ikinci yarısında ivme kazanmış, ancak asıl gelişimini 2000’li yıllarda Kültür ve Turizm Bakanlığı ile yerel yönetimlerin iş birliğinde açılan kurumsal yapılarla gerçekleştirmiştir. Ahmet Hamdi Tanpınar Edebiyat Müze Kütüphanesi (İstanbul, 2011), Mehmet Akif Ersoy Edebiyat Müze Kütüphanesi (Ankara, 2011) ve İzmir Edebiyat Müzesi (2012), hem müze hem kütüphane hem de edebî etkinlik alanı olarak faaliyet göstermektedir. Bu kurumlar Bakanlık bünyesinde faaliyet göstermekte olup, tematik sergiler, imza günleri, yaratıcı yazarlık atölyeleri, edebî panel ve söyleşiler gibi etkinliklerle edebiyatı yalnızca geçmişe ait bir alan değil, güncel bir kamusal uğraş olarak konumlandırmaktadır. Aynı zamanda Orhan Kemal Müzesi (Beyoğlu), Sait Faik Abasıyanık Müzesi (Burgazada), Ziya Gökalp Müzesi (Diyarbakır), Namık Kemal Evi (Tekirdağ) gibi bireysel yazar müzeleri de hem yerel yönetimler hem de özel vakıflar eliyle işletilmekte, yazarların kişisel eşyalarını, el yazmalarını, mektuplarını ve kitaplarının ilk baskı örneklerini sergileyerek edebî belleği mekânsallaştırmaktadır. Türkiye’nin edebiyat müzeciliği tarihinde ayrıca Tevfik Fikret’in Aşiyan Müzesi (İstanbul), Yaşar Kemal Kültür Evi ve Attila İlhan Evi gibi yerel girişimlerle açılmış yapılar önemli birer halka oluşturmuştur. Bununla birlikte Orhan Pamuk’un Masumiyet Müzesi (2012), kurmaca ile gerçeklik arasındaki sınırları aşan yapısıyla yalnızca Türkiye’de değil, dünya çapında benzersiz bir edebiyat müzesi olarak dikkat çekmektedir.

Edebiyat müzelerinin mekânsal dramaturjisi, ziyaretçiye doğrudan bir edebî deneyim sunacak biçimde kurgulanır. Yazara ait masa, sandalye, gözlük, daktilo ya da bir çay bardağı gibi gündelik nesneler, yalnızca belge değeriyle değil, ziyaretçide duygulanımsal bir bağ kurarak işlev görür. Aynı zamanda yazma süreçlerine dair el yazmaları, not defterleri, yayınevleriyle yapılan yazışmalar da sergilenerek edebiyatın maddi ve sosyal boyutu gözler önüne serilir. Bu yönüyle müzeler, akademik bilgi kadar duygusal deneyim sunmayı da hedefler. Bazı müzelerde ise metin içeriği ile mekân arasında bir bağ kurulması sağlanır: örneğin Burgazada’da yer alan Sait Faik Müzesi’nde ziyaretçi, yazarın hikâyelerinde geçen yer isimleriyle aynı manzaraya bakar; bu durum, edebiyatın kurmaca ile gerçek arasındaki geçirgenliğini hissettirir.

Bu tür müzeler aynı zamanda “edebiyat turizmi” olarak tanımlanan özgül bir alanın da gelişimine katkı sunar. UNESCO’nun “Yaratıcı Şehirler Ağı” projesi çerçevesinde “Edebiyat Şehri” unvanını alan kentler (ör. Edinburgh, Krakow, Granada) bu mirası hem yerel kalkınma stratejilerinin bir parçası olarak hem de kültürel diplomasinin bir aracı olarak kullanmaktadır. Türkiye’den İzmir’in bu ağa 2017 yılında kabul edilmesiyle birlikte, şehirdeki edebiyat müzeleri ve kitap merkezli kamusal etkinlikler çok daha görünür hâle gelmiştir. Bu gelişmeler, edebiyat müzelerinin yalnızca turistik değil, aynı zamanda ekonomik, kültürel ve sosyal işlevleri olan sürdürülebilir miras alanları olarak tasarlandığını göstermektedir.

Günümüzde dijital teknolojiler de bu alana yeni olanaklar katmaktadır. Üç boyutlu sanal turlar, artırılmış gerçeklik destekli sergi sistemleri, çevrimiçi arşiv erişimleri gibi yöntemlerle edebiyat müzeleri daha geniş kitlelere ulaşmakta ve mekâna bağımlı olmaksızın edebî hafızayı erişilebilir kılmaktadır. Avrupa Konseyi’nin dijital miras programları ve UNESCO destekli çevrimiçi arşiv projeleri, bu dönüşümün öncülüğünü yaparken; Türkiye’de de SALT Araştırma gibi kurumların edebiyat koleksiyonlarını dijital ortama aktarması, ulusal ölçekte bu sürece katkı sunmaktadır. Böylece edebiyat müzeleri yalnızca fiziksel ziyaretlere dayalı yapılar olmaktan çıkmakta, dijital erişim sayesinde küresel bir edebî bellek ağına dönüşmektedir. Bununla birlikte, edebiyat müzeciliği zaman zaman seçicilik ve temsil sorunları üzerinden eleştirilmektedir. Hangi yazarların müzeleştirileceği, kimlerin edebiyat tarihinin resmi hafızasında yer alacağı gibi sorular, kültürel politika ve ideolojik tercihlerle doğrudan ilişkilidir. Özellikle kadın yazarların, azınlık kimliklerinin ve alternatif edebiyat geleneklerinin yeterince temsil edilmemesi, edebiyat müzelerinin yalnızca belleği değil, iktidarı da kurduğu gerçeğini gündeme getirir. Bu yönüyle edebiyat müzeleri, yalnızca birer arşiv ya da sergi mekânı değil; kültürel, politik ve estetik anlamlandırmaların kesiştiği canlı hafıza alanlarıdır.