Doğal sit, kendine özgü jeolojik ve jeomorfolojik özelliklere sahip yerler ile botanik ve zoolojik yönden nadir ekosistem bileşenlerini barındıran, olağanüstü doğal güzelliklere sahip, bilimsel, estetik ve ekolojik değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki alanların korunması ve gelecek nesillere aktarılması için hukuki koruma statüsü verilen yerler için kullanılan bir terimdir. Doğal sitler genel olarak bir alanı belirtiklerinden dolayı Türkiye’de bu kavram genellikle “doğal sit alanı” olarak ifade edilmektedir. Doğal sit alanlarında 2011 yılına kadar, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında öngörülen iş, işlem ve kararlar bakımından yetkili kurum Kültür ve Turizm Bakanlığı iken, 17 Ağustos 2011 tarihli ve 28028 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile bu yetki, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığına bağlı olarak faaliyete bulunan Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü’ne devredilmiştir. Böylece Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü, doğal sit alanlarının tespiti, tescili, korunması, planlanması ve izlenmesine yönelik görev ve yetkileri üstlenmiştir. 

Doğal sit alanları genellikle endemik bitki türleri, nadir hayvan popülasyonları gibi hem nesli tükenmekte olan türlerin olduğu hem de zengin flora ve faunaya sahip alanları, özgün ve hassas ekosistemleri, jeolojik devirlerle, tarih öncesi veya tarihi devirlere ait eşsiz kaya oluşumlarını, dağ silsilelerini, mağaraları, kanyonları, gölleri ve kıyı alanları gibi doğal oluşumları kapsamaktadır. Bu alanlar estetik ve görsel bakımdan sahip oldukları doğal güzelliklerin yanı sıra biyolojik çeşitliliğin korunmasına katkıda bulunmaları, iklim değişikliğine karşı doğal tampon bölgeler oluşturmaları ve sürdürülebilir kalkınmaya katkı sağlamaları bakımından da büyük ekolojik ve çevresel önem taşımaktadır. Bu sebeple doğal sit alanlarının tespiti ve korunma altına alınması gereklidir. Bu doğrultuda 20 Temmuz 2022 tarihli ve 31899 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan Tabiat Varlıklarını Koruma Merkez Komisyonu'nun 113 sayılı “Doğal Sit Alanları Koruma ve Kullanma Koşulları İlke Kararı’na bağlı kalarak Doğal sit alanlarının tespitinde kullanılacak ilke ve kriterler başlıca şu şekilde özetlenebilir: 

• Bilimsel Değer Taşıma: Jeolojik, biyolojik ve ekolojik olarak araştırılmaya değer olmalıdır.
• Nadirlik ve Özgünlük: Endemik türler, jeolojik oluşumlar veya özel habitatlar gibi nadir görülen doğal değerlere sahip alanlar
• Ekosistem Bütünlüğü: Flora, fauna ve habitat ilişkilerinin sürdürülebileceği, kesintisiz ve işlevsel bir doğal bütünlük taşımalıdır.
• Estetik ve Peyzaj Değeri: Görsel çekicilik, manzara kalitesi ve doğal estetik özellikleri ile dikkat çeken bir peyzaj karakteri bulunmalıdır.
• Bozulmamışlık Düzeyi: İnsan etkisinin az, doğal niteliğini koruyan ve kendini yenileyebilen alanlar
• Koruma-Turizm İlişkisi: Doğaya zarar vermeden ekoturizm ve sürdürülebilir rekreasyona uygunluk olması
• Geleneksel Yaşamla Uyum: Yerel halkın doğayla uyumlu biçimde sürdürdüğü geleneksel faaliyetlere uygun alanlar

Doğal sit alanları önem derecesine göre I. Derece, II. Derece ve III. Derece olmak üzere üç ayrı statüye ayrılarak tanımlanmış ve koruma-kullanma koşulları belirlenmiştir. Bu derecelemeye sahip doğal sit alanlarının özellikleri şu şekilde özetlenebilir: 

I. Derece Doğal Sit Alanı

1. En üst düzey korunan alanlardır.
2. Evrensel, bilimsel ve estetik değeri olan, nadir alanlardır.
3. Hiçbir yapılaşmaya izin verilmez.
4. Sadece bilimsel araştırmalar yapılabilir.

II. Derece Doğal Sit Alanı

1. Doğal yapı korunur ve geliştirilir.
2. Kamu yararı gözetilerek belirli kullanımlara açılabilir.
3. Sadece Turizm tesisleri ve hizmet yapıları yapımına izin verilir.

III. Derece Doğal Sit Alanı

1. Doğal yapı korunacak şekilde sınırlı kullanıma izin verilir.
2. Yörenin potansiyeline göre kontrollü yapılaşma olabilir.
3. Mevcut değerleri korumayla birlikte geliştirme amacı da taşır.

Doğal sit alanlarının koruma ve kullanma ilke kararlarını ile ilgili mevzuatta yapılan düzenleme ile bu sınıflandırma sistemi yerine ekolojik temelli yeni bir modele geçilmiştir. Bu yeni sınıflama sistemi 20 Temmuz 2022 tarihli ve 31899 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan Tabiat Varlıklarını Koruma Merkez Komisyonu'nun 113 sayılı “Doğal Sit Alanları Koruma ve Kullanma Koşulları İlke Kararı” ile yürürlüğe girmiştir. Bu yeni sınıflamaya göre: 

1. Kesin Korunacak Hassas Alanlar

Bu alanlar; biyolojik çeşitlilik, jeolojik ve jeomorfolojik özellikleri açısından ekosisteme katkıda bulunan, insan faaliyetleri neticesinde bozulma ve tahrip olma riski yüksek kara, su ve deniz alanlardır.

Temel Özellikleri:

• Ulusal ve uluslararası değere sahip tür, habitat ve ekosistemleri barındırırlar.
• Siluet, bitki örtüsü, topoğrafya gibi doğal unsurlar korunmaktadır
• Cumhurbaşkanı Kararı ile ilan edilirler.

İzin verilmeyen Faaliyetler: Madencilik faaliyetleri, taş, kum ve toprak alma işlemleri ve toprak, çöp, cüruf ve sanayi atığı gibi malzemelerin dökülmesi yasaktır.

Şarta Bağlı Olarak İzin Verilebilecek Faaliyetler: Bilimsel araştırma, izleme ve eğitim çalışmalarına, doğal afet durumlarında acil müdahalelere, bu alanların Korunmasına, ıslaha edilmesine bakımına ve temizliğine yönelik bilimsel faaliyetler ve projelere, güvenlik, uyarı ve bilgilendirme levhalarının konulmasına, orman yangın yolları açılması, orman bakımı ve orman zararlıları ile mücadelelere, anıt ve tescilli ağaçların bakımına, ekolojik dengenin sürekliliği ve tozlaşmanın sağlanabilmesi amacıyla Arıcılık faaliyetlerine, kuş gözlem kuleleri kurulmasına, bakanlıkça çevre temizliği ve bakım çalışmalarına, ulusal güvenli için elzem olan tesislerin yapımına ve dalyan ve lagün ekosistemlerinde, doğal dengenin sürekliliğini sağlamak amacıyla, yetkili kamu kurumlarının görüşleri esas alınarak ve herhangi bir yapı yapılmamak koşuluyla, geleneksel avcılık yöntemlerine dayanan balıkçılık faaliyetlerine izin verilmektedir.

2. Nitelikli Doğal Koruma Alanları

Doğal yapısı büyük ölçüde korunmuş, insan faaliyetlerinden az etkilenmiş, geleneksel yaşam şekillerinin sürdürüldüğü alanlardır.

Temel Özellikleri:

• Doğal süreçlerin baskın olduğu kara, su ve deniz alanlarıdır.
• Geleneksel yaşam biçimlerinin devamı desteklenmektedir.

İzin verilmeyen Faaliyetler: Madencilik faaliyetleri, Taş, kum ve toprak alma işlemleri, toprak, çöp, cüruf ve sanayi atığı gibi maddelerin dökülmesi ve tescilden sonra yapılaşmalar yasaktır. 

Şarta Bağlı Olarak İzin Verilebilecek Faaliyetler: Kesin korunacak hassas alanlardaki tüm izinli faaliyetler bu alan için geçerlidir.

1. Barınma amaçlı olmayacak şekilde Tarım ve hayvancılık faaliyetlerine,
2. Doğal dengeyi korumaya yönelik faaliyetlere,
3. Koruma amaçlı imar planı kapsamında; iskele, balıkçı barınağı ve bekçi kulübesine,
4. Mesire (A tipi hariç) ve rekreasyon alanlarına,
5. Gerekli izinlerle doğal kaynak suyu kullanımına,
6. Doğal dengeyi bozmayacak şekilde mevzuata uygun olarak Avlak sahası ayrılmasına,
7. Altyapı tesisleri (atık su arıtma, kanalizasyon, içme suyu temini, enerji nakil hattı, iletişim, ulaşım, teleferik, otopark vb.) yapıma,
8. Sökülebilir geçici yapıların (duş, gölgelik, kabin, büfe, vb.) kurulmasına. 
9. DSİ ve Tarım Bakanlığı izniyle su ürünleri faaliyetlerinin yapılmasına 
10. Şehitlik ve mezarlık alanları ile ilgili faaliyetlere izin verilir.

Kamping Alanı Düzenlemeleri: Koruma amaçlı imar planı ile mümkün olabilir, kadastral yola cepheli parsellerde yapılabilir, beton ve asfalt malzemenin kullanılmadığı çadır ve karavan alanları olabilir, bu alanlar en az 10.000 metrekare olmalı, her kampçı ünitesi için minimum 200 metrekare alan olmalı, maksimum 150 kampçı ünitesi olabilir, bu alanda bungalov yapılamaz ancak mevzuata uygun yapılmış bungalovlar tamir ve tadilat edilerek kullanılmaya devem edebilir.

3. Sürdürülebilir Koruma ve Kontrollü Kullanım Alanları

Doğal ve kültürel değerlerin birlikte korunduğu, düşük yoğunluklu kullanım ve yapılaşmaya olanak tanıyan alanlardır.

Temel Özellikleri:

• Kesin korunacak ve nitelikli alanların çevresindeki tampon bölgeler.
• Doğal peyzaj, siluet, jeolojik ve ekolojik yapı korumayı amaçlar.
• Yoğun yerleşim önlenir, düşük yoğunluklu yerleşim için planlama yapılır.

İzin verilmeyen Faaliyetler: Yeni sanayi tesisi kurması yasaktır, mevcut ruhsatlı sanayi tesisleri çevresel tedbirler alınarak faaliyetlerini sürdürebilir. 

Şarta Bağlı Olarak İzin Verilebilecek Faaliyetler: Kesin Korunacak ve Nitelikli Alanlardaki tüm izinli faaliyetler bu alanlar için geçerlidir, zorunlu durumlarda teknik rapor ve yönetmeliklere uygun olması şartıyla Madencilik faaliyetlerine, doğal peyzaja zarar vermeyecek şekilde Kum, çakıl, taş, maden alma çalışmalarına, bozulan alanlara doğayı geri kazandırma amaçlı toprak dökümü işlemlerine, koruma amaçlı imar planına uygun olarak: Turizm tesisleri, yat limanı, tekne imal ve çekek yerleri ile birinci sınıf hariç düzenli depolama tesislerine, koruma esaslarına uygun olarak tarım ve hayvancılık faaliyetlerine izin verilir.

Türkiye’nin Önemli Doğal Sit Alanları: 

• Kapadokya (Nevşehir): Jeomorfolojik oluşumlar, lav ve tüf tabakaları, yeraltı şehirleri (UNESCO Dünya Mirası listesinde).
• Pamukkale (Denizli): Traverten teraslar, sıcak su kaynakları (UNESCO Dünya Mirası listesinde).
• Kaz Dağları (Balıkesir, Çanakkale): Endemik türler, orman ekosistemleri, oksijen zenginliği.
• Fethiye–Göcek Kıyı Bandı: (Muğla): Koylar, denizel biyolojik çeşitlilik, korunaklı lagünler.
• Salda Gölü (Burdur): Magnezyumlu toprak yapısı, beyaz plajlar.
• Kaçkar Dağları (Rize, Artvin): Yüksek dağlar, buzul gölleri ve zengin orman ekosistemi.
• Ihlara Vadisi (Aksaray): Kanyon vadi, Melendiz Çayı, kaya oyma kiliseler.
• Yedigöller (Bolu): Göller ve orman ekosistemi, zengin biyoçeşitlilik.
• Kuş Cenneti (Bursa): Göçmen kuşların konakladığı önemli sulak alan.
• Nemrut Krater Gölü (Bitlis): Volkanik göl, biyolojik çeşitlilik.

Doğal sit alanları, sahip oldukları zengin doğal güzellikler, nadir ekosistemler, doğal jeolojik ve jeomorfolojik oluşumlar sayesinde, ekoturizm, doğa yürüyüşleri, kampçılık, kuş gözlemciliği ve fotoğrafçılık gibi alternatif turizm için önemli potansiyeller sunmaktadır. Ayrıca bu alanlarda bisiklet yolları, mağara otelleri, yamaç paraşütü, ATV ve balon turları gibi çeşitli turizm türlerinin geliştirilmesi, bu alanların ulusal ve küresel ölçekte tanınırlığına katkı sağlayacaktır. Bunanla birlikte bu alanlarda gerçekleştirilecek turizm faaliyetleri, sürdürülebilir turizm kapsamında, alanın doğal dengesini koruyacak ve taşıma kapasitesini aşmayacak şekilde yapılmasına özen gösterilmelidir. Aksi taktirde doğal ve ekolojik denge bozulabilir ve alanın sahip olduğu karakteristik özellikler zamanla kaybolabilir.