İnsanlık tarihi boyunca kişisel temizlik ihtiyacını karşılamak için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Başlangıçta doğal su kaynakları (dere ve ırmaklar) kullanılırken, yerleşik yaşama geçilmesiyle bu ihtiyaç kapalı mekanlarda giderilmeye başlanmıştır. Antik Yunan ve Helenistik dönemlerden itibaren kapalı ve açık yıkanma alanları tasarlanmış, ancak halka açık hamam yapıları ilk olarak Roma döneminde ortaya çıkmıştır.

Anadolu'da, Hristiyanlığın etkisi altındaki Bizans döneminde Roma hamamlarının kullanımı devam etmiş; ancak İslamiyet'in kabulüyle birlikte mimari ve işlevsel bir değişim yaşanmıştır. İslami temizlik kuralları gereği, durağan suyun kullanıldığı havuzlu sistemler terk edilmiş, yerine akan su ile yıkanma sistemi getirilmiştir. Artuklu, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde inşa edilen hamamlar, ortak kültürel mirasın etkisiyle benzer mimari özellikler göstermiştir.

Hamam, özel bir düzenleme ile ısıtılan sıcak ve soğuk suyun bulunduğu, yıkama ve zamanla sosyal etkileşim amacıyla kullanılan bir yapıdır. Sözlük anlamı "banyo" veya "yüzme havuzu" gibi karşılıklara denk gelen Türk hamamları geleneksel olarak üç ana bölümden oluşur: soyunma, yıkanma (soğukluk ve sıcaklık) ve ısıtma yeri (külhan). Yıkama işlevinin ötesinde, bu yapılar zamanla sosyal merkezlere dönüşmüş; dinlenme, sohbet etme, yeni arkadaşlıklar kurma, kız isteme törenleri veya düğün öncesi/sonrası eğlenceler gibi pek çok kültürel amaca hizmet etmiştir.

Diyarbakır'ın Sur ilçesinde bulunan Deva Hamamı, şehrin önemli tarihî hamamlarından biridir. Yapıldığı dönemde bölgenin en büyük hamamı olması sebebiyle Hamam-ı Kebir (Büyük Hamam) adıyla da anılmıştır. Aynı zamanda, suyun şifalı olduğuna inanıldığı için Deva Hamamı olarak isimlendirildiği düşünülmektedir. Eski bir söylentiye göre ise kayıp bir devenin günlerce arandıktan sonra bu yapıda bulunması nedeniyle halk arasında Deve Hamamı olarak da bilinmektedir.

1540 yılında inşa edilen bu yapı, Hüsrev Paşa Vakfı'na aittir. Yaklaşık 500 metrekarelik alana yayılan Hamam, bazalt ve moloz taş kullanılarak inşa edilmiştir. Mimarisi, dikdörtgen bir plana sahip olmakla birlikte, sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş sekizgen kubbeye sahiptir. Hamamın soğukluk bölümü yan yana iki kubbe ve bir yarım kubbe ile örtülmüştür. Bu plan yapının inşa edildiği döneme göre farklılık göstermektedir. Girişleri kadın ve erkekler için ayrı tasarlanmıştır: ana giriş (Gazi Caddesi üzerinde) erkeklere, Deva Hamamı Sokak'taki giriş ise kadınlara aittir. Hamamın doğu cephesine eklenen dükkanlar, yapının sürdürülebilirliğini sağlamak ve vakfa gelir getirmek amacıyla inşa edilmiştir.

Günümüzde özel mülkiyette bulunan Deva Hamamı'nın aktif kullanımı, 1980'li yıllarda modern su şebekesinin yaygınlaşmasıyla sona ermiştir. İşlevini yitirdikten sonra yaklaşık 40 yıl kapalı kalan yapı özellikle define arayanlar tarafından büyük tahribata uğratılmış ve zamanla harabeye dönmüştür. Günümüzde temizlenerek kafe ve etkinlik alanı olarak yeniden hizmete açılmış olsa da koruma ve restorasyon yönünden eksiklikler mevcuttur ve kapsamlı bir restorasyon ve koruma çalışmasına ihtiyacı vardır.