Van'ın Gürpınar ilçesinin Çavuştepe köyünde yer alıyor. Van'a 25 km., Gürpınar ilçe merkezine 10 km. mesafede, Van-Hakkari karayolunun hemen güney tarafında bulunuyor.

Kale, II. Sarduri tarafından MÖ 764-734 tarihleri arasında yaptırıldı. Kurucusuna izafeten kale, Sardur'un şehri anlamında "Sardurihinili" olarak adlandırılıyor. Burası İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nden Prof. Dr. Arif Erzen tarafından 1961-1986 yılları arasında yürütülen kazılar sonucunda ortaya çıkarıldı.

Çavuştepe Kalesi’nin ilk kez kim tarafından keşfedildiği bilinmiyor. Ancak kale 1884 yılında antika ticareti yapan Dewgantz’ın burada bulunan bir yazıtı Viyana’ya götürmesi ve bu yazıtın 1885 yılında D. H. Müler tarafından yayınlamasıyla dikkat çekmeye başladı. Yazıt bugün Berlin Pergamon Müzesi’nde sergileniyor.

Gürpınar ovasının ortasında yükselen Bol Dağı birkaç tepeden oluşuyor. Çavuştepe Kalesi bu tepelerin batıdaki iki tanesi üzerindedir. Bunlardan batıdaki ince ve uzun bir yapıya sahip “Aşağı Kale”, bunun hemen doğusunda ise yuvarlak bir yapıya sahip olan “Yukarı Kale” yer alıyor. Kaleler ince bir boyun ile birbirine bağlanıyor. Uçkale denilen binanın önündeki yapılar topluluğu 1968, 1972-1975 yılları arasında tüm ayrıntılarıyla ortaya çıkarıldı. Bu kazılar Çavuştepe’ de şu yapı evrelerinin belirlenmesini sağladı: I. tabaka: Urartu yerleşmesi, I. A evresi: MÖ VII. yüzyılın ilk yarısı, I. B evresi: MÖ VII. yüzyılın ikinci yarısı; II. tabaka: Son Urartu yerleşmesi (M.Ö.VI. yüzyılın başı ve ikinci yarısı), III. tabaka: Ortaçağ mezarlığı.

Yukarı Kale: Yukarı Kale, Aşağı Kale’den 30 metre daha yüksekte ve daha küçük boyuttadır. 1976 yılı kazılarında tam olarak ortaya çıkarılan kalenin planı kareye yakındır ve çevresi güçlü surlarla çevrilidir. Kale içinde yapılan kazılarda XIII. yüzyıla ait küçük bir köy yerleşmesi ortaya çıkarıldı.1976 yılı kazılarında Orta Çağ köyünün altında tapınak binası ve önünde revakla çevrili tapınak avlusu ortaya çıkarıldı. Tapınağın, Aşağı Kale’deki İrmuşini Tapınağı’nın yazıtında sözü edilen Haldi Tapınağı olduğu anlaşılıyor.

Aşağı Kale: Asıl Kale üniteleri yaklaşık 430 x 70 metre boyutlarında bir alanı kaplayan Aşağı Kale içinde yer alıyor. Doğu batı yönünde uzanan dar ve uzun kayalık tepenin üzerinde kurulan Aşağı Kale’nin çevresi, yüzeyin durumuna göre biçimlenen bir sur sistemiyle çevrilidir. Örneğin taş işçiliği bakımından dikkate değer nitelikteki Uçkale duvarları Antik Çağ’ın izodom duvar örgü tekniğiyle karşılaştırılıyor.

Aşağı Kale mimari üniteler bakımından başlıca dört bölüme ayrılıyor:

1. Uçkale: Kale girişinin batısındaki atölye binalarının arkasında yükselen Uçkale 27,5 x 17,3 metre boyutlarında, dikdörtgen planlı bir bina olarak yükseliyor. Uçkale’nin asıl işlevi bilinmemekle birlikte II. Sardur’a ait taş yazıtlara göre kazılar sonucu tüm detaylarıyla ortaya çıkarılan zemin katın bir devlet deposu olduğu düşünülüyor.

2. Depo Binaları: Uçkale’nin batısında, Çavuştepe Kalesi’nin aynı zamanda büyük bir ekonomik merkez olduğunu belgeleyen depo binaları ortaya çıkarıldı. Bölmelere ayrılan alanda her bölmede 100 adet büyük erzak küpü yer alıyor. Büyüklüğü ve kapasitesi bakımından bu binanın kalenin ana ambarı olduğu düşünüyor.

3. İrmuşini Tapınağı: Aşağı Kale’nin ortasındaki geniş bir alanda tapınak alanı ve bunun batısında İrmuşini Tapınağı yer alıyor. Kuzeydoğuya bakan tapınak girişinin güney köşesinde özenli bir çivi yazısıyla yazılan tapınak yazıtı bulunuyor. Üzerine kazındığı taş bloklardan biri kaybolduğundan yazıtın sadece üçte ikisi okunabildi. Buna karşın yazıt, Çavuştepe Kalesi’nin II. Sarduri tarafından inşa edildiği, adının Sardurihinili olduğu ve tapınağın da tanrı İrmuşini’ye ait olduğu bilgilerini veriyor.

4. Saray: Çavuştepe Kalesi’nin batı ucunda yaklaşık 81 x 33 metre büyüklüğünde bir alanı kaplayan saray bölümü bulunuyor. Doğudaki bölümde büyük bir ocak, çeşme, anakayaya oyulan yuvarlak bir tekne ve bu tekneyle bağlantılı bir atık su kanalı saptandı. Batıdaki odalarda bulunan takı ve küçük buluntular ‘’harem’’ olarak nitelenebilecek özel odaları işaret ediyor. Yapının çok katlı olduğu doğu ve batı uçlardaki merdiven kalıntılarından ve yanmış tabakalar halindeki üç tavan çöküntüsünün saptanmasından anlaşılıyor.

Van’ın 23 kilometre güneydoğusunda, Gürpınar ilçesinde, Van-Hakkari karayolu üzerinde Çavuştepe Mahallesi’nde yer almaktadır. Kale, MÖ VIII. yüzyılın ortalarında Urartu kralı II. Sarduri (MÖ 765-734) tarafından kurulmuştur. Kale, 1961-1986 yılları arasında Prof. Dr. Afif Erzen başkanlığındaki bir ekip tarafından kazıldı. Kaledeki ikinci dönem kazıları ise, Prof. Dr. Rafet Çavuşoğlu başkanlığında 2014 yılında başlatılmış olup halen devam etmektedir.

Kale doğu-batı doğrultusunda yaklaşık bir kilometre uzunluğundaki Bol Dağı’nın batı ucundaki iki tepe üzerine bulunmaktadır. Doğudan ve batıdan kayaya oyulmuş iki hendekle korumaya alınan kale; Yukarı Kale ve Aşağı Kale olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Doğu tarafta yer alan Yukarı Kale’de Urartu baş tanrısı Haldi’ye adanmış kare planlı bir tapınak ile bununla ilişkili törensel mekânlar bulunmaktadır.

Aşağı Kale: Asıl kale üniteleri yaklaşık 430 x 70 metre boyutlarında bir alanı kaplayan Aşağı Kale içinde yer almaktadır. Doğu batı yönünde uzanan dar ve uzun kayalık tepenin üzerinde kurulmuş Aşağı Kale’nin çevresi, yüzeyin durumuna göre biçimlenmiş bir sur sistemiyle çevrilidir. Bu sur savunma amaçlı olmasının yanında, kalenin dolgu sistemine destek duvarı olma işlevi de görmektedir. Şevli inşa edilen surlar boyunca sık aralıklarla yerleştirilen burçlar da bu destekleme sisteminin öğeleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağı kalenin en zayıf noktası olan ve bir hendekle savunması güçlendirilen batı ucunun kuzeyinde, doğal bir kaya yarığının işlenmesiyle oluşturulmuş ikinci bir sur daha bulunmaktadır. Çavuştepe sur mimarisi Urartu taş işçiliğinin hemen bütün özellik ve teknikleri konusunda bilgi vermektedir. Örneğin, taş işçiliği bakımından dikkate değer nitelikteki Uçkale duvarları Antik Çağ’ın izodom duvar örgü tekniğiyle karşılaştırılabilir. Aşağı Kale mimari üniteler bakımından başlıca dört bölüme ayrılmaktadır:

Uçkale: Kale girişinin batısındaki atölye binalarının arkasında yükselen Uçkale 27,5 x 17,3 metre boyutlarında, dikdörtgen planlı bir bina olarak yükselmektedir. Özenle işlenmiş taş bloklarla inşa edilen ve yer yer 4,5 metre yüksekliğe kadar günümüze ulaşan taş temeller bulunmaktadır. Bu taş temeller 0üzerinde yükselen kerpiç duvar ile bu duvarda yer aldığı düşünülen ve birkaç örneği Van Müzesi’nde sergilenen bazalttan yapılmış çok sayıda kör pencere binanın özel bir önem taşıdığına işaret etmektedir. Üçkale’nin asıl işlevi bilinmemekle birlikte ll. Sardur’a ait taş yazıtlara göre kazılar sonucu tüm detaylarıyla ortaya çıkarılan zemin katın bir devlet deposu olduğu düşünülmektedir. Depoların tavan ve duvarlarının fresklerle kaplı olması ve burada bazıları çivi yazılı olan tunç miğfer ve sadakların ele geçmesi bu kanıyı desteklemektedir. Kalın duvarların yanı sıra depo içinde ortaya çıkan sütun kaideleri ve merdiven basamakları yapının çok katlı olduğunu göstermektedir. Ancak üst katlara ait yeterli bulgu elde edilememiştir.

Depo Binaları: Uçkale’nin batısında, Çavuştepe Kalesi’nin aynı zamanda büyük bir ekonomik merkez olduğunu belgeleyen depo binaları ortaya çıkarılmıştır. Başlangıçta taştan kaideler üzerinde duran direkler tarafından taşınan 23,5 x 16 metre boyutlarındaki bina, MÖ VII. yüzyıldaki tadilat sırasında, birbuçuk metre kalınlığında bir duvarla 23,5 x 7 metre boyutlarında iki bölmeye ayrılmıştır. Bir numaralı depo binasında 56, iki numaralı depo binasında ise 60 büyük erzak küpü yer almaktadır. Bölmelerin uzunluğu boyunca, doğudaki bölmede dörtlü, batıdaki bölmede ise üçlü, düzgün dizilerle sıralanmış erzak küpleri, karın hizasına kadar toprağa gömülüdür. Çoğunun omuzları üzerinde çivi yazılı kapasite işaretleri ile bazı hiyeroglif şekiller yer almaktadır. Büyüklüğü ve kapasitesi bakımlarından bu bina kalenin ana ambarı olmalıdır. Batıdaki tapınak alanının güneyindeki depo binası daha küçük boyutludur ve bunun tapınağın özel ambarı olduğu anlaşılmaktadır.

İrmuşini Tapınağı: Aşağı kalenin ortasındaki geniş bir alanda tapınak alanı ve bunun batısında irmuşini Tapınağı yer almaktadır. Kare biçimli tapınak binası diğer Urartu tapınakları gibi köşeleri çıkıntılı ve tek odalıdır. Dıştan 10 x 10 metre içten ise 4,5 x 4,5 metre boyutlarında olan binanın dış cephesi tamamen düzeltilmiş ve perdahlanmış, ayrıca iki metre yüksekliğe kadar günümüze ulaşmış bazalt taş bloklarla kaplanmıştır. Kuzeydoğuya bakan tapınak girişinin güney köşesinde özenli bir çivi yazısıyla yazılmış tapınak yazıtı bulunmaktadır. Üzerine kazındığı taş bloklardan biri kaybolduğundan yazıtın sadece 2/3'ü okunabilmektedir. Buna karşın yazıt, Çavuştepe Kalesi’nin II. Sarduri tarafından inşa edildiği, adının Sardurihinili olduğu ve tapınağın da tanrı İrmuşini’ye ait adandığı bilgilerini vermektedir.

Tapınağın önünde 21,5 x 21 metre boyutlarında, olasılıkla üç tarafı revaklarla çevrili, zemini düzgün yassı taşlarla döşeli bir avlu yer almaktadır. Avlunun doğusunda beyaz badanalı kerpiç sekiler, kurban masası ve kuzeyde yuvarlak bir taş sunak bulunmaktadır. Güneybatıdaki bazalt bir eşikten kısa bir koridora geçilmektedir. Bu koridor hem tapınağın batısındaki magazinlerin önüne ve buradan sarayın çevresindeki uzun koridorlara ve hem de tapınağın güneybatısındaki fil ayaklı büyük salona ve bunun doğusundaki depo binasına açılmaktadır.

Fil ayaklı salon diye adlandırılan bina 24,4 x 23 metre büyüklüğündeki bir alanı kaplamaktadır. Bu binanın çatısı büyük kaideler üzerinde durmaktadır. Arkeolojik veriler salonun dört tarafının alçak kerpiç sedirlerle çevrili olduğunu göstermektedir. Duvarları geometrik fresklerle süslenmiştir.

Tapınak yapılarının yanında kurban masası ve sunaklar da Urartu dinsel törenleri hakkında bilgi vermektedir. Tapınağın doğusundaki açık avluda yer alan sunağın dışında, bir sunak da kuzeyde, avludan üç metre daha düşük seviyede yer almaktadır. Bu durum farklı kurban törenlerine işaret etmektedir. Genişliği beş buçuk metre olan kuzeydeki sunak üzeri kapalı bir mekân içinde durmaktadır. Bu sunaklardan başka tapınak alanında üçüncü bir sunağın varlığını, tapınak kuzey koridorunda ele geçen taş bir sunak kaidesi göstermektedir.

Saray: Çavuştepe Kalesi’nin batı ucunda yaklaşık 81 x 33 metre büyüklüğünde bir alanı kaplayan saray bölümü bulunmaktadır. Zemin, duvar temellerinin bir bölümü ve tavanı taşıdığı anlaşılan payelerin alt kısımları ana kayanın işlenmesi ve düzeltilmesiyle oluşturulmuştur. Yapı kullanılış amaçlarına göre çeşitli bölümlere ayrılmıştır. Merkezde 81 x 15 metre büyüklüğünde ana salon yer almaktadır. Bu salonun altına, ana kaya içine biri iki ağızlı olan üç adet sarnıç odası oyulmuştur. Salonun doğu ve batı uçlarına ise çeşitli amaçlara uygun mekânlar yerleştirilmiştir. Doğudaki mekânın bir mutfak olduğu açıktır. Çünkü burada büyük bir ocak, çeşme, ana kayaya oyulmuş yuvarlak bir tekne ve bu tekneyle bağlantılı bir atık su kanalı saptanmıştır. Batıdaki odaların işlevleri anlaşılamamakla birlikte, burada bulunan çeşitli küçük buluntular ve takılar harem olarak nitelenebilecek birtakım özel odalara işaret etmektedir.

Sarayın kuzey ve güneyinde iki uzun koridor ve bu koridorlara açılan odalar yer almaktadır. Güneydeki koridor doğuda tapınak alanına kadar uzanmaktadır. Koridor döşemeleri altında açığa çıkarılan atık su kanalları, harem bölümünde bulunan yuvarlak bir tekne ve buna ait çeşme ile sarayın kuzeybatı ucundaki bir tuvalet yapısı Urartu sarayının ilgi çekici parçalarıdır. Yapının çok katlı olduğu doğu ve batı uçlardaki merdiven kalıntılarından ve yanmış tabakalar halindeki üç tavan çöküntüsünün saptanmasından anlaşılmıştır.